'Een verstandig mens luistert niet naar politici'

Noam Chomsky wordt vaak een hedendaagse profeet genoemd. Niet in de laatste plaats omdat de beroemde MIT professor zelf geregeld de vergelijking maakt tussen wat wij vandaag de dag intellectuelen noemen, en de profeten uit het Oude Testament. Volgens Chomsky moeten wij deze boodschappers niet zien als door God gezonden verlossers, maar vervulden zij een meer seculiere functie: ze doceerden morele lessen en voorzagen in geopolitieke analyses. In feite een zeer goede omschrijving van Chomsky’s eigen politiek activisme van de afgelopen vijf decennia.

Maar gelijk aan de Bijbelse profeten heeft Chomsky’s kritiek nooit lekker gelegen bij de wereldlijke macht. Chomsky, begin jaren ’60 nog gelauwerd om zijn revolutionaire werk binnen de linguïstiek, valt al snel in ongenade wanneer hij openlijk de Amerikaanse oorlog in Vietnam bekritiseert. Chomsky’s kritiek concentreert zich op de houding van de Amerikaanse intellectuele klasse, die hij verantwoordelijk houdt voor wat hij ziet als een ‘diep imperialistische cultuur’.  Chomsky’s politieke ideeën vormen een fremdkörper binnen de Amerikaanse cultuur; ze gaan in tegen gevoelens van exceptionalisme en een fundamenteel geloof in Amerikaanse benevolentie. Resultaat: de Amerikaanse mainstream nieuwsmedia negeren sindsdien Chomsky’s commentaren, en Chomsky wordt gezien als paria binnen respectabele academische kringen.

Maar ondanks zijn buitensluiting heeft Noam Chomsky zijn verzet met een ongekende werklust voortgezet. Naast zijn fundamentele bijdragen aan het inzicht in menselijke taalverwerving — iets waarvoor Chomsky ook wel ‘de vader van de moderne linguïstiek’ wordt genoemd — hebben zijn boeken, artikelen en lezingen over politiek miljoenen mensen weten te bereiken met een boodschap die zowel simpel als evident lijkt: laten we dezelfde waarden op onszelf toepassen als op anderen. Vanwege zijn onbegrepen anarchisme vaak voor ‘communist’ versleten, en door zijn onbuigzaam moreel universalisme betiteld als ‘anti-Amerikaans’ — Chomsky vormt een held voor vele gemarginaliseerden wereldwijd, icoon van intellectuele rede en integriteit, en symbool van verzet tegen kapitalistische hebzucht en Westerse hypocrisie.

U wordt dit jaar 85, en hier ontmoeten we u in uw werkkamer aan MIT, omringd door een enorme hoeveelheid boeken. Denkt Noam Chomsky ooit aan pensioen? Er verschijnt een glimlach op zijn gezicht. ‘Niet zolang ik nog boven de grond ben (…). Er is werk dat gedaan moet worden, er zijn problemen die opgelost moeten worden en er zijn veeleisende taken die ik wil vervullen.’ Kunt u meer specifiek zijn? ‘Er zijn onnoembaar veel problemen gerelateerd aan menselijke taal en de menselijke natuur; eindeloze hoeveelheden. In het gebied dat je menselijke relaties zou kunnen noemen bestaan ook allerlei grote problemen, van het overleven van de menselijke soort tot aan enorm lijden en onderdrukking.’

Het overleven van de menselijke soort? ‘De mensheid heeft voor het eerst in de geschiedenis het serieuze vooruitzicht om de mogelijkheid tot waardig menselijk bestaan te vernietigen. We marcheren er op af´. Chomsky doelt op ecologische destructie en klimaatverandering. ´Niet iedereen, er zijn onderdelen van de menselijke beschaving die proberen iets te doen, met name de pre-industriële samenlevingen; de wat heet meer “primitieve” tribale samenlevingen. Aan de andere kant zijn er de meer welvarende en ontwikkelde samenlevingen die volledig afstevenen op een ramp.’

President Obama sprak in zijn inaugurele rede over het aanpakken klimaatverandering. Geeft dit geen reden tot hoop? ‘Geen enkel verstandig persoon besteedt enige aandacht aan de retoriek van politieke leiders. Het bevat geen informatie, het is bijna volledig voorspelbaar, en meestal zonder inhoud. Je kijkt in plaats daarvan naar wat politici doen (…). Feit is dat de VS een van de weinige landen is dat geen beleid heeft voor de aanpak van klimaatverandering — terwijl de publieke opinie wil dat er actie wordt ondernomen.’

U heeft vaak geschreven over deze kloof tussen publieke opinie en het beleid in Washington. Heeft Obama hier geen verbetering in gebracht? ‘De kloof is groter geworden. Neem de Sequester [bezuinigingen op sociale zekerheid en defensie, red.] (…). De focus in Washington en de media is gericht op het reduceren van de schuld. Dat is niet wat de bevolking als het probleem ziet. Voor de bevolking is de werkloosheid het grootste probleem, en in relatie daartoe is de schuld iets positiefs. Hoe meer de overheid de economie stimuleert, hoe groter de schuld, hoe minder werkloosheid. De discrepantie is enorm.’

Maar doet Obama dan niks voor zijn achterban? Hij heeft bijvoorbeeld met Obamacare gezondheidszorg uitgebreid naar een groter gedeelte van de bevolking. ‘De VS heeft rampzalige gezondheidszorgkosten, en relatief slechte zorg. Dit is een gevolg van privatisering en slechte regulering. Obamacare is een verbetering in vergelijking met hoe de situatie was, maar het verbetert niet veel. De mogelijkheid om tot een rationeel gezondheidszorgsysteem te komen — wat de ´publieke optie´ wordt genoemd, waarbij in essentie Medicare [collectieve gezondheidszorg voor senioren, red.] wordt uitgebreid naar de gehele bevolking, iets waar tweederde van de mensen voor is — is door Obama niet eens serieus overwogen. Dit omdat hij vanwege zijn verkiezing nog een schuld had in te lossen bij de verzekeringsmaatschappijen.’ U heeft vaak gezegd dat de Democraten en Republikeinen in werkelijkheid slechts twee fracties vormen van dezelfde partij: de partij voor het bedrijfsleven. ‘Ja, maar er is nu nog maar één fractie over. De Republikeinen hebben namelijk elke pretentie laten varen om zich nog voor te doen als een politieke partij. Dit heeft zich over de afgelopen decennia afgespeeld. Er waren ooit gematigde Republikeinen, maar deze zijn bijna geheel verdwenen. De Republikeinse organisatie — ik noem het zelfs liever geen partij meer — is nu met een uniformiteit die doet denken aan communistische systemen, toegewijd aan het behartigen van de belangen van de rijken en het bedrijfsleven.’

Kunt u hier een voorbeeld van noemen? ‘Kijk naar klimaatverandering. De grote bedrijven hier in de VS zijn bezig met een grootschalige propaganda campagne om het publiek wijs te maken dat er niks aan de hand is. Dit is geen geheim, dit vindt plaats (…). Als je kijkt naar het Huis van Afgevaardigden, waar Republikeinen middels allerlei trucs een meerderheid hebben verkregen, dan zie je dat de voorzitters van de drie committees die gaan over energie stuk voor stuk niet geloven in klimaatverandering. Dát is het soort partij waar we mee van doen hebben! Het is een reflectie van de belangen van de belangrijkste achterban van de Republikeinen: de grote bedrijven.’

Als de Republikeinen hun kiezers niet vertegenwoordigen, hoe komt het dan dat Amerikanen toch op ze stemmen? ‘Je kan inderdaad met een dergelijk programma geen stemmen winnen. Ze hebben daarom bevolkingsgroepen weten aan te trekken die er altijd al zijn geweest, maar nooit echt politiek gemobiliseerd waren. Een voorbeeld hiervan is christelijk-rechts Amerika, een groot gedeelte van de bevolking. Iets van de helft van de mensen in de VS gelooft dat de aarde een paar duizend jaar geleden is geschapen. (…) De VS is sinds de koloniale dagen ook een bang land. Dat is ook de reden voor de wapencultuur, mensen willen zich kunnen verdedigen tegen de overheid, de Verenigde Naties, buitenaardse wezens, allerlei zaken (…). Deze groepen zijn onderdeel geworden van de achterban, omdat de Republikeinen simpelweg geen andere stemmers hebben. Maar er bestaat binnen de partij onenigheid over deze koers, sommigen vrezen dat ze de partij voor ´domme mensen´ aan het worden zijn.’

U zegt dat Amerikanen bang zijn voor van alles en nog wat. Hoe zou u verder de stemming in het land karaktariseren? ‘De algemene stemming wordt gekenmerkt door woede, hopeloosheid, wanhoop en wantrouwen. Je kunt dit zien in enquêtes, de mensen vertrouwen simpelweg niks en niemand meer. Het vertrouwen in het Congres ligt ergens rond de tien procent, vrijwel niks. Banken worden gehaat. Daarnaast wordt zoiets als wetenschap met veel scepsis bekeken: mensen denken dat het iets vreemds is dat hen schade doet.’

Dat klinkt behoorlijk pessimistisch. Hoe komt u tot deze conclusie? ‘Er heeft wereldwijd een neoliberale aanval plaatsgevonden op de bevolking. Het neemt verschillende vormen aan op verschillende plaatsen. Hier in de VS heeft het geleid tot een scherpe concentratie van welvaart, stagnatie en achteruitgang voor de meerderheid, en een gevoel dat de overheid onder controle is van machten die buiten het bereik van de bevolking liggen.’ U wijst vaak op de verantwoordelijkheid van intellectuelen. U heeft de rol die zij spelen vaak vergeleken met de rol van commissarissen in Stalinistisch Rusland. Is het echt zo erg? ‘In veel opzichten is onze cultuur erger.’

Erger? ‘In de Soviet Unie kon je nog als excuus opvoeren dat je bang was om bepaalde dingen te zeggen. Hier gaat dat niet op. Onze intellectuele cultuur is laf en onderdanig.’

Kunt u een voorbeeld noemen? ‘Neem de Irak oorlog, nu tien jaar geleden. De Irak invasie was een tekstboek versie van ongeprovoceerde aggressie. (…) Wel, niet zo ver van Nederland, in Nuerenberg, is na de Tweede Wereldoorlog de basis voor het moderne internationale recht neergelegd. Onderdeel hiervan was de verklaring dat agressie de ultieme internationale misdaad is, een misdaad die verschilt van alle andere in dat de gevolgen van de oorlog ook tot de misdaad behoren. Wat betekent dit? Dit betekent dat Bush, Blair en iedereen die participeerde verantwoordelijk zijn voor de ultieme internationale misdaad; de miljoenen vluchtelingen; de vernietiging van de samenleving en het onderwijssysteem; het conflict tussen de Soennieten en Sjiieten. Probeer hier eens een commentaar over te vinden. Wat je vindt is een discussie over de vraag of de oorlog een strategische vergissing is geweest, of het teveel heeft gekost.’

Naast Irak hebben we de afgelopen jaren een hoop verandering in het Midden-Oosten gezien als gevolg van wat de ‘Arabische Lente’ wordt genoemd. Is Amerikaanse invloed in de regio aan het afnemen? ‘Amerika en haar bondgenoten zijn bezorgd om de Arabische Lente omdat het mogelijk democratie en onafhankelijkheid met zich meebrengt. Ze hebben zeker in gedachten wat er in Zuid-Amerika is gebeurd. Zuid-Amerika was altijd Amerika´s achtertuin´, het continent dat deed wat Amerika wilde. Als er iets gebeurde dat ons niet beviel, dan installeerden we een militaire dictatuur, en dat loste het probleem op. Dat was Zuid-Amerika tien tot vijftien jaar terug.’

Dat is nu anders? ‘Ja, en er is een veelzeggend voorbeeld. De Open Society Foundation [een organisatie van George Soros, red.] publiceerde recent een studie over het wereldwijde netwerk van landen dat heeft gemarteld in opdracht van de VS. De studie laat zien dat het merendeel van de landen in Europa, het Midden-Oosten en Azië participeerde. Eén continent weigerde mee te werken: Zuid-Amerika. Dat is, gezien het verleden, enorm significant.’

Hoe kijkt u naar het presidentschap van Hugo Chavez? Wat heeft hij betekend voor Zuid-Amerika? ‘Het is een gemengde erfenis. Hij is in staat geweest om armoede scherp te reduceren, analfabetisme stevig terug te dringen, lokaal zelfbestuur te organiseren dat tot werkelijke veranderingen kan leiden (…). Hij heeft ook bijgedragen aan de bevrijding van Zuid-Amerika en verdere intergratie van het continent. Maar er zijn ook keerzijden. Geweld en corruptie is wijdverspreid en wellicht toegenomen, en er is sprake van mensenrechtenschendingen zoals in het geval van rechter Afiuni, een zaak waar ik zelf al jaren bij betrokken ben.’

Er wordt veel gesproken over het einde van Amerika als supermacht. Hoe kijkt u hiernaar? ‘Ten eerste, Amerika is nog steeds dé hegemoniale macht. Er is nog geen uitdager aan de horizon. Er bestaat een hele hype rondom China. China is een zeer arm land, dat heel laag staat op de human development index. Daarnaast kent het land enorme interne problemen. De economie groeit, maar het land is nog steeds zeer arm.’

Toch profileert China zich steeds krachtiger op het wereldtoneel. Bestaat er niet het gevaar van een groeiende vijandigheid tussen de VS en China? ‘Ja, dat gevaar bestaat. We zien waar het plaatsvindt. Het vindt plaats, niet langs de Amerikaanse kust, maar langs de kusten van China. Het gaat niet om de vraag of Chinese nucleair bewapende schepen zich in het Caraibische gebied zouden moeten bevinden, dit is niet het geval. Het gaat erom of deze schepen langs de Chinese kust zouden moeten varen. Dat zegt iets over de relatieve hegemoniale macht van de VS (…). Daarnaast heeft de VS een groot aantal militaire basissen rondom China (…). Niemand spreekt hierover omdat het normaal is. Wij bezitten de wereld, en we doen wat we willen.’

De foto’s zijn gemaakt door Jake Belcher.