Armen hebben geen keuzes

De kersttijd leent zich uitstekend voor een paar opmerkingen over armoede. Het centrale verhaal heeft immers te maken met de geboorte van Jezus in een stal waarna Maria en Jozef om politieke redenen moesten vluchten naar Egypte. Dat schept om zo te zeggen het juiste geestelijk klimaat.

Wij associëren armoede vanouds met gebrek aan de eerste levensbehoeftes. Het clichébeeld uit het verleden is de in lompen gehulde invalide die bedelt op straat. Of moeder die met holle ogen aan tafel zit in een vochtig krot met huilende kinderen: het vuur is uit en ze heeft geen brood in huis, want sinds vader overleed, wordt er niets meer verdiend.

Heel anders is het bij ons thuis: overal branden de kaarsen. Het hele gezin zit aan de rijk beladen dis, geschaard, vader – goed gekleed en enigszins gezet – aan het hoofd. Men dankt God voor de overvloedige spijzen. Buiten dwarrelt de sneeuw neer. In het tijdschrift staat een verhaal over kersttradities in een ver land waar men kennelijk een extra stoel neerzet. De eerste die aanbelt, zal of hij wil of niet die avond een welkome en geëerde gast zijn. Ook van rijkdom hebben wij een heel concreet beeld.

Daarmee brengen wij de begrippen “armoede” en “rijkdom” tot hun verschijningsvormen terug. Gebrek en overvloed vormen echter niet het wezen van de armoede. Zij zijn er de gevolgen van. Zij vormen niet de essentie.

De rijke kan zo’n overvloedige kerstmaaltijd aanrichten omdat hij goede deals heeft gemaakt. Hij heeft het voor het kiezen. Hij beschikte over een behoorlijke reserve, zodat hij slechte aanbiedingen kan weigeren zonder dat dit al te negatieve gevolgen voor hem heeft. Pas als die reserve is opgesoupeerd, gaat het mis. Dan heeft hij niet meer de keuze tussen het aanhouden van zijn woning met restschuld of die tóch te verkopen. Dan volgt onherroepelijk een afgedwongen veiling. En zo gaat het dán met alles. Hij is zijn keuzevrijheid kwijt. Dat nekt hem.

Een arme is arm omdat hij geen keuzes heeft. Hij ontbeert de financiële buffers die hem in staat stellen om af te wachten, om een slechte deal te weigeren, om een lange termijninvestering te doen. Als je geen eten in huis hebt, moet je elke mogelijkheid aanpakken om een paar boterhammen te bemachtigen. Daardoor is het volstrekt onmogelijk om te plannen. Je moet van de ene dag in de andere leven. Je kunt niet, zoals de rijken, een strategie ontwerpen en die dan uitvoeren. Je wordt volstrekt beheerst door de omstandigheden. Daarom kun je geen richting geven aan je leven. Je krijgt geen kans om je bestaan van een stevig fundament te voorzien. Zo ben je gedwongen de ene slechte deal na de andere te accepteren, als er al iets komt en zo word je armoede structureel. Daardoor blijf je de speelbal van de omstandigheden en zit je permanent in de dalles. Het is de armoede aan keuzes die resulteert in het gebrek.

Dit besef is wél van belang voor instanties die zich bezighouden met armoedebeleid. Het uitgangspunt daarvan dient te zijn dat de keuzevrijheid van armen wordt vergroot, dat je ze helpt voor zichzelf een situatie te scheppen, waarin zij wél keuzes hebben zodat zij zélf voldoende invloed krijgen op hun levenspad.

Volg Han ook op Twitter

Het laatste boek van Han van der Horst is: Nederland, de vaderlandse geschiedenis van de prehistorie tot nu