Basta: wat doe je als omstander bij geweld?

Wat doe jij als er iemand wordt bedreigd? Die vraag stond donderdag centraal op de miniconferentie ‘Amsterdammers komen op voor elkaar’ van VVD Amsterdam en actiecomité Basta! Ook ik was erbij, aangezien ik net als Hein van Meeteren (oprichter van Basta!) eind 2011 ben mishandeld en hem sindsdien steun in zijn actie om slachtoffers en omstanders weerbaarder te maken.

Ook in de politiek is veiligheid altijd een speerpunt van me geweest. Logisch dus om naar deze Basta-conferentie te komen. Ik vond het dan ook des te opmerkelijker dat ik als D66’er te midden van VVD’ers moest constateren dat alle andere politieke partijen schitterden door afwezigheid. Vinden zij veiligheid niet belangrijk genoeg?

Burgemeester Eberhard van der Laan had wel de moeite genomen om naar de bijeenkomst in de Mozes & Aäronkerk te komen, maar aangezien een burgervader boven de partijen staat reken ik hem niet mee als partijpoliticus. Sowieso waren er veel vertegenwoordigers aanwezig van betrokken instanties, inclusief politie, Openbaar Ministerie, Gemeente Amsterdam en het Expertisecentrum Veilige Publieke Taak. Ook de vervoersdiensten GVB en RET waren aanwezig, maar de Nederlandse Spoorwegen opmerkelijk genoeg weer niet.

Een jaar geleden voerde Van Meeteren nog een constructief debat met de NS bij Pauw & Witteman, waarna directeur Ingrid Thijssen eind 2012 nog de publiciteit zocht met een open brief tegen zinloos geweld in het openbaar vervoer, maar daarna werd het stil. Op een uitnodiging voor de miniconferentie kreeg de Basta-oprichter niet eens antwoord.

De aanwezigen in het Mozeshuis pal naast de kerk aan het Waterlooplein waren het in ieder geval met elkaar eens dat het tijd is voor actie. Van Meeteren trapte af met de essentie die achter Basta! schuilt: opkomen voor elkaar door het doorbreken van de omstanders-passiviteit die in de psychologie beter bekend is als het ‘bystander-effect’. Aansluitend sprak burgemeester onomwonden zijn steun uit, waarbij hij zich persoonlijk richtte tot Jan Kloppenburg van stichting Kappen Nou! , die zijn zoon Joes in 1996 verloor door zinloos geweld in Amsterdam. “We hebben niet genoeg gedaan. En misschien is het wel nooit genoeg.”

Veel discussie ontstond tijdens het betoog van Heleen Rutgers, hoofd beleid en strategie van het Openbaar Ministerie Amsterdam. In reactie op de recente ophef over het zogenaamde ‘inbrekersrisico’ (situaties waarbij criminelen hun daden met klappen of zelfs de dood moeten bekopen) schetste zij de juridische kaders van ‘noodweer’ bij slachtoffers. Tot slot werd het omstandereffect toegelicht door Paul van Lange, hoogleraar sociale psychologie aan de Vrije Universiteit. Hij pleitte voor extra ogen in de publieke ruimte: dan konden camera’s zijn, maar ook grote billboards van meekijkende ogen. Vreemde ogen dwingen sociaal wenselijk gedrag af, zo blijkt uit wetenschappelijk onderzoek.

Het was goed om in de aansluitende parallelle sessies met betrokkenen van divers pluimage te discussiëren over weerbaarheid en de rol van omstanders. Iedereen is het erover eens dat het allemaal begint bij het bellen van 112 en de dader vastleggen met je smartphone. Dat wordt ook al gecommuniceerd via de publiekscampagne ‘Pak de overvaller, pak je mobiel’. “Ga niet de held uithangen, eigen veiligheid eerst”, aldus een politieman. Toch deel ik de mening van Basta! dat actie van omstanders meer mag worden gestimuleerd. Of zoals Van Meeteren het formuleert: na B(esef), A(andacht mobiliseren), S(terkte meten) en T(elefoontje gebruiken) volgt indien mogelijk de A van actie.

We gaan erop af. We gebruiken proportioneel geweld, dus geen wraakactie, geen vergelding, geen onnodige schade veroorzaken. Wel zodanig kracht inzetten dat de verdachten gestopt worden en staande gehouden blijven. De politie neemt het dan over.”

Hebben we daar in het Mozeshuis het probleem opgelost? Natuurlijk niet. “Als we zinloos geweld konden oplossen, kregen we de Nobelprijs voor de vrede”, zei iemand me lachend op de afsluitende borrel. Toch geloof ik net als Basta! in meer aandacht voor bewustwording, via publiekscampagnes, apps of gewoon door dit verhaal veel en vaak te vertellen. Mijn drijfveer is een veiligere stad. Daarbij doen we met z’n allen nooit genoeg, maar iedere gemobiliseerde omstander kan al een verschil maken.

Volg Jeroen Mirck ook op Twitter