Bestaat er dan toch een rechtstreeks verband tussen Zwarte Piet en blackface?

Is Zwarte Piet afkomstig uit de Amerikaanse blackface-traditie? Volgens de vrienden van Sint Nicolaas’ vaste begeleider is dat absoluut niet het geval. Binnenkort verschijnt in het Tijdschrift voor Geschiedenis een artikel waarin die connectie nadrukkelijk wél wordt gelegd. De schrijfster is Elisabeth Koning, dit jaar uitverkoren tot jonge historica van het jaar. Overigens niet vanwege dit stuk.

Het Tijdschrift voor Geschiedenis is een keurig wetenschappelijk orgaan dat buiten vakkringen geen reuring verwekt omdat de waan van de dag de hooggeleerde redactie al een eeuw of wat vreemd is. Nu kon men echter de verleiding niet weerstaan om zich in de kijker te spelen met een actueel stuk. Daarom is het artikel van Elisabeth Koning op het internet gezet zodat heel Nederland er gratis en voor niks kennis van kan nemen.

In het kort komt haar betoog op het volgende neer: aan het eind van de jaren 40 trok voor het eerst een groep blackface-artiesten langs de Nederlandse theaters, waar zij volle zalen trokken en goede recensies kregen. In 1851 publiceert de Amsterdamse onderwijzer Jan Schenkman zijn sinterklaasboek waarin hij zijn goedheiligman voorziet van een zwarte knecht. Een zwarte knecht dus, dat kan geen toeval zijn, aldus Koning. Zij ziet overeenkomsten tussen Pieterbaas en de vaste blackface-karakters Zip Coon en Dandy Jim. Zij zijn bedoeld als karikatuur van de vrije of vrijgelaten zwarte. Hij draagt de verfijnde kleding van de dandy en doet manhaftige pogingen om deftig te praten. Zo valt hij door de mand, tot vreugde van het blanke publiek.

Net als Zip Coon en Dandy Jim draagt ook Zwarte Piet verfijnde kleding, aldus Elisabeth Koning. Hij is dus net zo goed een racistische karikatuur. Het is van belang hierbij vast te stellen dat het niet bij die ene tournee bleef. Decennia lang stroomde het publiek naar toneelbewerkingen van de Negerhut van Oom Tom, waarin de slavenrollen gespeeld werden door Nederlandse acteurs met zwartgemaakt gezicht. Maar dat niet alleen: om de voorstelling op te leuken traden ook clowneske Dandy Jim-figuren op. Tenslotte heeft Elisabeth Koning in de Telegraaf een aantal sinterklaasverhaaltjes opgedoken met een duidelijk racistische ondertoon. Ze stammen allemaal uit  het interbellum. Het is inderdaad tenenkrommend wat men toen over Afrikanen meende te weten en op te kunnen schrijven. Daarvoor zijn die verhaaltjes symptomatisch.

Heeft Elisabeth Koning daarmee het definitieve artikel over de herkomst van Zwarte Piet geschreven? Er zitten haken en ogen aan.

Moderne tijd De band tussen Zwarte Piet en Dandy Jim of Zip Coon is hun verfijnde kleding. Verder is er eigenlijk niets dat hen bindt. Wie het sinterklaasboek van Jan Schenkman opslaat, stelt vast dat Sint Nicolaas heel erg wordt gepresenteerd als een kind van de toenmalige moderne tijd. Hij arriveert in een stoomboot en vertrekt in een luchtballon. Hij zelf én zijn knecht rijden te paard. Je zou nu zeggen dat deze knecht – over wiens kleur Schenkman niets schrijft – ook modern gekleed is als de welgedane passagier van een stoomboot. Dat is hij niet. In de eerste editie loopt hij erbij als een Moorse prins en in de latere als een 16de eeuwse koopman met pofbroek en witte kraag. Bovendien draagt hij parafernalia die duidelijk uit heel andere, zeer oude tradities komen, namelijk de roe en de zak. Dat is één. Punt twéé: hij gedraagt zich in Schenkmans boek heel normaal. Er is geen sprake van clownerie op de manier van Dandy Jim. Ook de illustratoren zetten hem niet als een belachelijke persoon neer.

Toch kost het geen enkele moeite om in de populaire cultuur van Nederland stereotiepen en kwaadaardige karikaturen van Afrikanen (en Aziaten!) aan te treffen.

Denk bijvoorbeeld aan deze strofe uit de hit “Mama is dansen”:

Werkloosheid en honger schrijnt Mammie is dansen Handel en industrie verkwijnt Mammie is dansen Russen en Chinezen gaan Dreigend op Europa aan

Listig grijnst reeds de Javaan Mammie is dansen

Of van het Cocktail Trio:

Alley-oop is de allersterkste oerwoudman Alley-oop bakt de leeuw in een koekepan Alley-oop is een echte vent die wat hebben kan Wacht maar’es tot je’m ziet

Lise Koning heeft dan ook zonder moeite een aantal voorbeelden op kunnen duiken waarin die stereotiepen en kwaadaardige karikaturen doordringen tot gelegenheidsverhalen over Sinterklaas en Zwarte Piet. En dát kan geen mens ontkennen of bagatelliseren. Aan de andere kant: je kunt ook veel gelegenheidsstukjes vinden waarin van zulk een racisme geen enkele sprake is. Deze “ Langs de Straat ” bijvoorbeeld uit De Telegraaf van 4 december 1934 of dit stuk uit De Tijd van 17 november 1890 waarin Sint en Piet bezien wat er zo allemaal aan cadeaus te koop is bij winkels, die kennelijk in dit dagblad adverteerden.

En op dezelfde manier kun je in de Nederlandse kranten van weleer artikelen genoeg vinden waarin van racistische  stereotypering geen sprake is zoals deze recensie over een optreden van Duke Ellington in het Kurhaus op 27 juli 1934. Hij wordt zo’n beetje met Stravinsky op een lijn gesteld. Het is dus niet allemaal racisme in de Nederlandse media van voor de oorlog als het om niet-blanken gaat. Maar wat je wel vindt is vanuit hedendaags oogpunt erg genoeg.

Conclusie: Elisabeth Koning is er onvoldoende in geslaagd is om een direct verband te leggen tussen blackface dandies en Zwarte Piet. Je komt er niet mee weg beider uitdossing als “verfijnde kleding” aan te duiden. Er is overtuigender bewijs nodig dan zij nu biedt. Wie weet, komt dat nog.

Toch  laat zij wel degelijk zien hoe racistische stereotyperingen op verschillende momenten het verhaal van Sint en Piet zijn binnengedrongen. En wel omdat een racistisch vertoog in de hoogtijdagen van het kolonialisme in brede kringen tot de goede toon behoorde. Dat  laatste, van een breed verspreid blank meerderwaardigheidsgevoel, van het idee dat Nederland met de overige koloniale mogendheden bezig was wilden de beschaving bij te brengen, dat kan geen mens ontkennen. Iets anders zou geschiedvervalsing zijn.

Maar het blijft nog steeds de vraag of Zwarte Piet daar nu zo’n uitingsvorm van is.

Typische Dandy Jim. De clip is afkomstig uit de film Yes Sir, mr. Bones uit 1951:

Bekijk deze korte maar complete documentaire over de rol van blackface en minstrel shows in het Amerikaanse uitgaansleven: