Bezielde wetenschap

Ronald van Raak is Tweede Kamerlid voor de SP

Target drones die duizenden kilometers verder mensen vermoorden, spyware die ongezien privacygevoelige gegevens verzamelt. Voedsel dat door middel van nanotechnologie wordt gemanipuleerd, baby’s die op basis van embryo’s worden geselecteerd. De wetenschap en de samenleving lijken twee gescheiden werelden. Wetenschappers ontwikkelen dat wat technisch mogelijk is – en commercieel interessant. De discussie over de maatschappelijke gevolgen laten zij graag over aan de politiek. Dat is een ongelijke strijd: voordat politici de gevolgen van een nieuwe technologie kunnen overzien is de wetenschap alweer twee, drie stappen verder. Frans Hemsterhuis (1721-1790) draaide de zaken om: de beoefening van de natuurwetenschappen was voor hem juist een middel tot verheffing.

Frans Hemsterhuis is vooral bekend geworden om zijn platoonse liefde voor de jonge prinses Amalia von Gallitzin. Zij was de voormalige vrouw van de Russische ambassadeur in Den Haag, waar Hemsterhuis werkte als ambtenaar bij de Raad van State. De vrijgezelle wijsgeer vond in deze prinses zijn muze, die hem inspireerde tot het schrijven van filosofische dialogen, in de stijl van Plato. Hemsterhuis had in Leiden wiskunde en natuurwetenschappen gestudeerd, maar die konden volgens hem de wereld niet verklaren. Hij miste hierin de bezieling die nodig was om de dingen echt te begrijpen. Daarvoor greep Hemsterhuis, door tijdgenoten de ‘Haagse Plato’ genoemd, terug op de klassieke filosofie: volgens hem kon de wetenschap van Newton niet zonder de verwondering van Socrates.

In zijn Brief over de mens (Lettre sur l’homme et ses rapports) (1772) liet Hemsterhuis zien dat de moderne natuurwetenschappen de wereld beschrijven, maar niet in staat zijn de wereld te begrijpen. In een brief aan prinses Amalia vergelijkt hij de natuurwetenschapper met de mythologische zanger Orpheus, die met zijn betoverende stem de wilde dieren temde, de burgers aanzette tot goed gedrag en vreemde volken tot beschaving bracht. De moderne wetenschapper moet de wereld niet alleen bestuderen, maar ook verbeteren. Beoefening van de wetenschappen moet niet alleen kennis opleveren, maar mensen ook verheffen. Een goede natuurwetenschapper is volgens Hemsterhuis niet alleen geïnteresseerd in de natuur, maar vooral ook in de moraal.

De idee van de wetenschap als morele hoeder van de samenleving zal nog maar weinig natuurwetenschappers aanspreken. Zij laten zich vooral leiden door wetenschappelijke interesses – of door commerciële belangen. Die opstelling heeft het vertrouwen in de wetenschap echter geen goed gedaan. Veel mensen denken bij wetenschappers aan jokkende klimaatonderzoekers, of aan mannen in witte jassen die waspoeders aanprijzen. Een terugkeer naar de klassieke filosofie, zoals Hemsterhuis bepleitte, is natuurlijk geen optie meer. Maar een goed socratisch gesprek tussen wetenschappers en burgers, over de invloed van technologische ontwikkelingen op het leven van mensen en de toekomst van de samenleving, zou de maatschappelijke bezieling van de wetenschap zeker ten goede komen.

Deze column verscheen in Filosofie Magazine (april 2012).