De blanken en hun land in Zuid-Afrika

De geschiedenis begint Zuid-Afrika bij de keel te grijpen. President Cyril Ramaphosa heeft in zijn inaugurele rede terloops het grondbezit aangeroerd. Bijna tachtig procent van de ontgonnen landerijen is al sinds jaar en dag in handen van blanke boeren. Werd het geen tijd voor onteigening zonder compensatie? Ramaphosa benadrukte wel dat dit allemaal niet chaotisch moest gebeuren maar op een rustige manier in goed overleg en zonder dat dit de economie schaadde. Zimbabwe was geen voorbeeld ter navolging.

Nu is onteigening van blanke boeren en landhervorming een oude eis op het programma van het African National Congress (ANC). Er is nooit zoveel van terecht gekomen en als het wel gebeurde, leidde dat er vaak toe dat gronden braak bleven liggen, aldus Cyril Ramaphosa zelf, begin dit jaar toen hij nog gewoon partijvoorzitter en vice-president was. De onteigening van de blanke boeren maakte in zijn inaugurele rede deel uit van een heel mozaïek aan vage maatregelen, die waren bedoeld om het vertrouwen van het publiek te herwinnen, nadat zijn voorganger Zuma met corrupte praktijken en bevoordeling van de eigen familie het vertrouwen in het ANC tot ongekende dieptes had teruggebracht.

Zal Ramaphosa daartoe in staat zijn? Hij begon zijn loopbaan als vakbondsleider maar ging na het afschaffen van de apartheid in zaken. Met succes. Hij is tegenwoordig een van Zuid-Afrika’s rijkste mannen. Belangrijkste smet op zijn blazoen: als vice-president van Zuid-Afrika was hij medeverantwoordelijk voor een slachtpartij onder stakende mijnwerkers te Marikane in 2012. Is hij de aangewezen persoon om het ANC op het rechte pad terug te brengen?

En hoe hoog zal hij die onteigening op zijn agenda plaatsen? Is het meer dan verkiezingsretoriek? Mogen we de president op zijn woord geloven, dan zal die onteigening een lang proces zijn. Toch hebben zijn woorden ophef veroorzaakt. Het is het soort taal waar investeerders van schrikken.

Tegelijk mag men zich  afvragen of het wel een goed idee is om de landheren weg te jagen ook al klinkt dat nog zo rechtvaardig: bij links volk in de steden komen dan beelden naar voren van gewapende boeren te paard die de revolutie maken onder de kreet: “Land en vrijheid”. Ervaringen met radicale verdeling van landbouwgrond zijn echter niet onverdeeld gunstig.

De ideologische basis voor de onteigeningsplannen in Zuid-Afrika ligt voor de hand. De blanken hebben zich sinds hun komst in 1650 op gewelddadige wijze van de grond meester gemaakt. Het wordt nu tijd dat de grond wordt teruggegeven aan de nazaten van de beroofden. In teksten hierover worden de termen “blanken” en “settlers” vaak door elkaar gebruikt. Dat belooft weinig goeds want settlers kun je zien als nieuwkomers die niets in het land te zoeken hebben. Zie ook de bejegening van migranten uit het zuiden in Europa. Toch hebben de blanken in Zuid-Afrika daar een geschiedenis van driehonderd jaar. Dan kun je niet meer stellen dat zij er eigenlijk niet horen.

Zuid-Afrika is trouwens ook in andere opzichten een immigratieland. Als je de oorspronkelijke bewoners wil aanwijzen, dan hebben eigenlijk alleen de Khoikhoi en de San behoorlijke papieren. Een belangrijk gedeelte van de zwarte bevolking stamt net zo goed af van immigranten. Het erfgoedverhaal laat zich in het licht van de feiten gemakkelijk ontmantelen.

Het zou het prettigst zijn als alle betrokken partijen hun geschillen over de geschiedenis van het land en aan wie de erfenis toekomt, lieten varen ook al zullen demagogen van allerlei snit er steeds weer over beginnen. Wie dan naar de situatie op het Zuid-Afrikaanse platteland kijkt, constateert dat te weinig mensen van de opbrengsten profiteren. Denk niet dat het beter wordt als je de grond onder landloze boeren verdeelt want die kunnen er niets mee zonder behoorlijke investeringen. Daar  hebben ze dan geen geld voor. Anders waren het geen landloze boeren. De Zuid-Afrikaanse overheid bezit over fondsen noch verfijnde bestuurskracht om met goed geplaatste subsidies voor een remedie te zorgen. Ook is het gebrek aan scholing een probleem.

Vandaar dat onberaden landhervormingen tot verarming leiden van iedereen. Het probleem – ook elders op de wereld – is niet het grootgrondbezit zelf maar het feit dat die reusachtige boerderijen te weinig opbrengen omdat de bevolking onvoldoende geschoold is en de productiviteit ten plattelande derhalve gering. Met de huidige verhoudingen op het platteland zijn de grondbezitters toch in staat voor zichzelf en hun gezinnen een behoorlijk inkomen te halen uit het bedrijf. Het gaat erom dit soort stagnatie te doorbreken. Er vinden te weinig mensen werk in de landbouw en de lonen zijn te laag. Om dat te veranderen moet de productiviteit omhoog. Dat vergt enorme investeringen in behoorlijk landbouwonderwijs. Ook dienen de grondbezitters bereid te zijn los van die productiviteitsverhoging genoegen te nemen met een geringer deel van de koek. Je zou ze bijvoorbeeld van ze kunnen eisen mee te betalen aan zulk landbouwonderwijs.

In Nederland waren het de boeren zelf die destijds het initiatief namen tot behoorlijke groene scholen. Een vakbond voor landarbeiders die aan werkelijke belangenbehartiging doet en niet aan het najagen van ideologische dromen zou ook enorm kunnen helpen om de macht en de zelfgenoegzaamheid van grootgrondbezitters aan te tasten. En dan dit: één enkele remedie voor alle kwalen is er niet. Per regio moeten adequate maatregelen getroffen worden op grond van de ter plekke heersende praktijk. Dit in daadwerkelijke samenspraak met alle betrokkenen. Dat zal een titanenkarwei zijn zonder gemakkelijke successen en met een hoop vallen en opstaan. Maar het is niet anders. Je moet elke koe op haar eigen manier bij de horens vatten. Anders verlies je.

Er zijn dus diepgaande hervormingen nodig op het Zuid-Afrikaanse platteland maar niet met betrekking tot het grondbezit. Ze zullen wel de huidige inkomensstructuren en de economische machtsverdeling sterk aantasten. Het zal mij benieuwen of Ramaphosa bereid is tot verandering  die hem en zijn medemiljonairs pijn doet. Het is ondertussen te hopen dat de Zuid-Afrikanen zich zullen laten leiden door de kansen en bedreigingen van het heden in plaats van dat zij zich verliezen in historische beschouwingen en twisten over erfgoed, die uiteindelijk alleen maar bloed en tranen opleveren.