Crackberry

Het afgelopen week gesloten akkoord tussen de Franse vakbonden en een aantal werkgeversorganisaties, dat regelt dat werknemers buiten werktijd niet langer werktelefoontjes en mails beantwoorden, heeft veel verwondering gewekt. Het is toch niet van deze tijd, dat werknemers van onder andere de Franse tak van Google, Facebook, Deloitte en PWC niet altijd bereikbaar zijn? Dat lijkt een rare stap in onze 24 uurs-economie. De wereld draait door, dus is er geen tijd om te lummelen. En nu steeds meer mensen continu online zijn, kan een mailtje van het werk best even tussendoor, toch? Rare Fransen! Of toch niet?

Deze deal komt niet uit de lucht vallen en betreft niet een of andere Franse eigenaardigheid. Al in 2010 introduceerde Deutsche Telekom bijvoorbeeld een beleid dat medewerkers oproept om hun vrije tijd ‘communicatievrij’ door te brengen. Het bedrijf verzekerde hen dat het management niet verwachtte dat ze altijd de telefoon opnamen of hun mail checkten. In 2011 legde het Duitse bedrijf Henkel, van het Persil waspoeder, medewerkers een ‘blackberry-vrije week’ op tussen kerst en Nieuwjaar. En ook Volkswagen trof in datzelfde jaar maatregelen om werken in de vrije tijd tegen te gaan. Deze en andere Duitse bedrijven zijn dus allang bezig met het terugdringen van wat daar inmiddels de ‘crackberry’ wordt genoemd, vanwege zijn verslavende karakter.

Dit soort maatregelen wordt genomen in reactie op een maatschappelijk fenomeen dat door de Duits-Koreaanse filosoof Byung-Chul Han ‘De vermoeide samenleving’ wordt genoemd. Het behelst onder meer het gevoel bij mensen dat er steeds meer van hen verwacht wordt en dat vertaalt zich in een snel stijgend aantal mensen met psychische problemen. Uit Amerikaanse schattingen komt naar voren dat het aantal Amerikanen met een depressie tussen 1900 en 2000 is vertienvoudigd. Een hele serie studies naar depressie bij specifiekere bevolkingsgroepen, zoals jongeren, in verschillende landen vertoont ook een stijgend beeld. De Wereldgezondheidsorganisatie (who) heeft berekend dat depressie onder 15- tot 44-jarigen de op een na hoogste oorzaak van ziektelast is en dat dat in 2020 voor alle leeftijdsgroepen zal gelden. En hoewel zeker een deel van die toename kan worden verklaard door het feit dat we depressie anders zijn gaan definiëren, is er volgens veel onderzoekers meer aan de hand. Dat blijkt wel uit het feit dat ook angst en stress toenemen in de westerse maatschappijen. Een internationale overzichtsstudie uit 2000 waarin 269 deelstudies werden samengebracht die 52.000 mensen bekeken, concludeerde overtuigend dat er sprake is van een sterk stijgende lijn. Ook in Nederland groeit het percentage mensen dat wegens psychische klachten langdurig thuiszit.

Zo bezien zou het dus wellicht een goede zaak zijn als mensen inderdaad hun werk op hun werk kunnen laten. Maar gaat het opleggen van een in een akkoord vastgelegde regel, zoals in Frankrijk, daar wel voor zorgen? In ieder geval niet als die regel niet ook onderdeel wordt van de gedeelde en gevoelde sociale norm. Als de regels en de sociale normen uiteenlopen, dan zal je meestal zien dat de sociale normen richtinggevend zijn. Een mooi voorbeeld daarvan hebben we laten zien in de documentaireserie Vrijheid, gelijkheid en broederschap.

In de Colombiaanse hoofdstad Bogotá golden in de jaren negentig ongeveer dezelfde verkeersregels als op veel plekken op de wereld. Toch was het verkeer er een chaos en was het aantal verkeersdoden bijzonder hoog, omdat weinig mensen zich aan de regels hielden. De sociale norm was dat je in het verkeer je eigen gang ging en niet op de verkeersregels lette. Burgemeester Antanas Mockus realiseerde zich dat het probleem niet in de regels zat, maar in die norm. Hij besloot vervolgens om alle verkeersagenten te ontslaan en in plaats daarvan 420 mimespelers de straat op te sturen om het verkeer te regelen. In plaats van boetes uit te schrijven maakten de mimespelers de verkeersovertreders belachelijk en speelden op hun schaamtegevoel. Op die manier probeerden ze de sociale norm te veranderen. En met succes, want het aantal dodelijke verkeersslachtoffers werd gehalveerd.

Het uitvaardigen van een nieuwe regel kan heel goed het beginpunt zijn van een nieuwe sociale norm. Maar dat is zeker niet vanzelfsprekend. Integendeel, het is goed denkbaar dat de consultants bij Deloitte en de nerds bij Google zich weinig aantrekken van een document dat ver buiten hun belevingswereld is opgesteld. Onderdeel van het akkoord is weliswaar dat de bedrijven er op moeten toezien dat hun werknemers geen druk voelen om toch hun mail te checken, maar ook dat kan een papieren tijger blijken. En zelfs als dit wel het beginpunt is van het veranderen van de sociale norm, dan zal het wel even duren voordat die is ingesleten.

Als de werkgevers en vakbonden in Frankrijk op korte termijn echt iets willen veranderen, dan moeten ze het voorbeeld van Volkswagen volgen. Daar pakte de directie het ‘crackberry’-probleem voortvarender aan op een manier die het probleem van de sociale norm wist te omzeilen. Na werktijd gaan de mailservers van het bedrijf gewoon plat en krijgt niemand nog een mail doorgestuurd; ze worden opgespaard tot de volgende ochtend.

Van Maarten van den Heuvel verscheen onlangs het boek Vrijheid, gelijkheid, broederschap. Oude waarden in nieuwe tijden. Volg Maarten van den Heuvel ook op Twitter