De beperkingen van de intuïtie

We zijn soms geneigd te denken dat ideeën en gevoelens die aan onze intuïtie ontspruiten, intrinsiek superieur zijn aan gevoelens die gebaseerd zijn op de rede en de logica. De intuïtie – de ‘onderbuik’ – wordt vergoddelijkt als de nobele wilde van de geest, die onverschrokken korte metten maakt met de pedanterie van de rede.

Vooral kunstenaars, die heel vaak intuïtief te werk gaan, zijn geneigd tot deze overtuiging. Door een aantal ervaringen ben ik sceptisch geworden. De eerste ervaring is een vraag die Wittgenstein voorlegde aan zijn studenten. Die vraag luidt zo: stel dat je een lint hebt dat je om de aarde knoopt (we nemen aan dat de aarde een volmaakte bol is). Helaas heb je het lint iets te losjes vastgebonden; het is een meter te lang. Dit is de vraag: als je de resulterende speling – die extra meter – gelijkmatig rond de planeet kon verdelen zodanig dat het lint vlak boven het aardoppervlak zweeft, hoe ver boven het oppervlak zou dat dan zijn?

Als mensen intuïtief antwoorden, komen ze bijna allemaal met een minieme fractie van een millimeter. Het goede antwoord is: iets minder dan zestien centimeter. In mijn ervaring komen maar twee soorten mensen hier intuïtief bij in de buurt: wiskundigen en kleermakers. Ik vind het zelf nog steeds tamelijk verbijsterend. Sterker nog, toen ik dit als kunststudent hoorde, heb ik bijna een hele avond lang de ene na de andere berekening zitten maken omdat mijn intuïtie schreeuwde van ongeloof.

Een paar jaar later beleefde ik in het Exploratorium in San Francisco nog een schok voor de intuïtie. Ik zag voor het eerst een computerdemonstratie van John Conways Game of Life. Voor degenen die dit niet kennen: dat is een eenvoudig raster met stippen erop die zich gedragen volgens een verzameling regels die even eenvoudig is als volkomen deterministisch. De regels beslissen welke stippen bij de volgende stap leven, sterven of geboren worden. Geen trucjes, niks creatiefs, alleen de regels. Het hele systeem is zo transparant dat er helemaal geen verrassingen zouden moeten zijn, maar in werkelijkheid zijn er een heleboel verrassingen: de complexiteit en het ‘organische’ van de ontwikkeling van de stippatronen tarten elke voorspelling. Als je aan het begin de positie van een stip verandert, ontvouwt zich een volstrekt ander verhaal. Als je een van de regels ook maar een ietsepietsie verdraait, loopt dat uit op een explosieve groei of een acuut armageddon. Het valt onmogelijk (intuïtief) te raden hoe het zal uitpakken.

Voor mij demonstreren deze twee voorbeelden op een elegante manier het volgende: (a) ‘deterministisch’ is niet hetzelfde als ‘voorspelbaar’; (b) wij kunnen niet goed intuïtief de interactie tussen eenvoudige regels en initiële condities inzien (waarbij het er vooral om gaat dat de menselijke hersenen mogelijk intrinsiek beperkt zijn in hun vermogen om bepaalde dingen intuïtief in te zien – zoals bijvoorbeeld kwantumfysica en kansberekening); en (c) intuïtie is geen quasi-mystieke stem van buiten onszelf die via ons spreekt, maar een soort haastige en provisorische verwerking van onze voorafgaande ervaringen (dat is ook de reden waarom kleermakers het snappen en de rest van ons niet). Dat verwerkingsgereedschap levert soms verbazingwekkend snel indrukwekkende resultaten op, maar het is verstandig om onszelf er af en toe aan te herinneren dat het er ook helemaal naast kan zitten.

Dit stuk is afkomstig uit het boek ‘Dit verklaart alles’. John Brockman, oprichter van de website edge.org , stelt jaarlijks één vraag aan een selectie van de meest interessante wetenschappers en kunstenaars ter wereld. Dit jaar was de vraag: ‘Wat is je favoriete diepe, elegante of mooie verklaring?’ In Dit verklaart alles delen 156 Nederlandse en internationale toonaangevende denkers hun antwoord op deze vraag. De wetenschappers die aan het woord komen zijn dagelijks bezig met de theorieën en oplossingen van deze tijd, vanuit de filosofie, wiskunde, economie, geschiedenis, linguïstiek en gedragswetenschappen.