De corrumpering van het morele sentiment

Onderzoek bij mensapen wijst erop dat de mens van nature een sociaal dier is. Tenminste, zolang de omstandigheden hem daartoe aanzetten. Momenteel worden onze sociale drijfveren echter subtiel vanuit overheidswege onderdrukt, omdat economisch eigenbelang als beleidsideaal een welhaast religieuze status heeft verworven. Dat kan problematisch zijn, omdat dit in de samenleving onbehagen genereert en dat komt het algemene belang niet ten goede.

De wereldberoemde Nederlandse primatoloog Frans de Waal heeft jarenlang onderzoek naar gedaan naar de vraag wat nu de goede en de slechte ‘menselijke’ trekjes zijn in apen en in welke context deze trekjes het sterkst naar boven komen. Het komt erop neer dat wanneer de sociale kant van de chimp wordt onderdrukt, duistere instincten de overhand kunnen nemen en vice versa. Frustratie, agressie of egoïsme zijn daarmee het logische gevolg van repressie op empathie en socialiteit. Een groep chimpansees heeft daarom een grotere kans om stabiel samen te leven als de leider rekening houdt met de sociale impuls waarmee zijn soortgenoten zijn behept. Houden onze politieke leiders rekening met dit soort principes?

Verbondenheid ver te zoeken Naar aller waarschijnlijk niet, nee. Je kunt immers veel goeds over het marktdenken beweren (wat ook echt zo is!) – maar niet dat deze levenswijze heeft geleid tot een evenredige, billijke en evenwichtige samenleving. Het is eerder zo dat de omstandigheid is gecreëerd waarin sociale drijfveren ‘subtiel’ worden onderdrukt – wat meteen ook een deel van het onbehagen verklaart dat als een virus door ons land waard. Immers, de gevoelde verbondenheid tussen hoger- en lager opgeleiden bijvoorbeeld, of tussen jong en oud, rijk en arm, allochtoon en autochtoon etcetera, is tegenwoordig ver te zoeken. Hoe kwam deze verandering in mentaliteit ook alweer tot stand. Inzicht in dit soort vraagstukken is immers belangrijk om de sociale problemen op te lossen.

“ There is no such thing as a society – there are only individual men and woman. ” Met deze woorden verbeeldde Margaret Thatcher jaren geleden misschien nog wel het beste de visie waar Rutte en consorten vandaag de dag voorstaan (maar dus niet openlijk zeggen). Het draait niet om het welzijn van het geheel, het draait meer en meer om het individu en niets anders. In Nederland werd deze ideologische leer vooral uitgedragen door alle Nederlandse premiers vanaf Lubbers tot aan Rutte toe, die er zelfs nog een schepje bovenop deed. Onderdrukking van sociale drijfveer Deze weinig solidaire politiek was wellicht nuttig in een tijd van starre maatschappelijke verhoudingen waaraan het individu zich wilde ontworstelen. Maar tegenwoordig is de vraag gerechtvaardigd of deze aanpak niet meer kapot maakt dan ze oplevert. De context is namelijk drastisch veranderd. De jarenlang eenzijdig volgehouden politiek van deregulering en privatisering levert op persoonlijk niveau een steeds competitievere wereld op waarin het recht van de sterkste in toenemende mate overheerst. Met alle onbehagelijke gevolgen van dien.

Maar het gaat nog verder. Ook op ‘subtiel’ niveau is er sprake van onderdrukking van de sociale drijfveer. Er kleven namelijk religieuze trekjes aan het door Margaret Thatcher en Mark Rutte aangehangen wereldbeeld. Kost wat kost dient namelijk in Rutte’s ‘Brave New World’ het hoogste menselijke ideaal te worden bereikt: de illusie van de volslagen verlossing van het individu, het moment waarop alle zorgen verdwijnen door simpelweg het consumeren van zoveel mogelijk producten. Dat is immers waar het ‘menszijn’ dat de Nederlandse overheid uitdraagt, om draait: het kopen van zoveel mogelijk producten. Dan pas word je voor ‘vol’ aangezien. De kern van deze ‘geloofsbelijdenis’ is bovendien zo belangrijk en zo onnatuurlijk dat deze tientallen malen per dag tot in vele slaapkamers toe in reclamespotjes moet worden herhaald en nu dus ook bijna sacraal weerklinkt uit de mond van onze premier: “Laten we wél die auto kopen. Laten we wél dat huis kopen!”, oftewel: Koop die auto! Dat parfum! Dit horloge! Of deze kleding, shampoo, tas.. gel..!

Ofwel: “Ikke, ikke, ikke…”, dat is het religieuze devies van ons tijdperk. Dat het gebruik van dit soort audiovisuele beelden een krachtig propaganda middel is om angsten, verlangens en innerlijke leegte te creëren is verder niet belangrijk voor de geestelijke balans, denkt men. Wat eens te meer duidelijk maakt dat onze sociale instincten verre van veilig zijn in de handen van dit type overheid.

Taalgebruik De repressie van de socialiteit zie je verder vooral terug in het taalgebruik. Bij beleidsmaatregelen wordt namelijk niet meer gevraagd of iets goed dan wel slecht is voor de gemeenschap als geheel. Maar wordt nog slechts gevraagd of de voorgenomen maatregel efficiënt is. De ironie is hier echter dat uitgerekend de grootste held van het economisch gedreven wereldbeeld, de Schotse filosoof Adam Smith (die van de ‘onzichtbare’ hand), de vinger op de zere plek legt. Smith zegt:

De neiging om geld en macht te verafgoden en om armoede te verachten of te negeren, wat overigens noodzakelijk is om statusverschillen in stand te houden, is tegelijkertijd de grootste universele oorzaak van de corrumpering van onze morele sentimenten.

De huidige politiek laat zich te eenzijdig leiden door economische belangen. Je hoeft Adam Smith niet te lezen om te weten dat daar een corrumperende invloed van uitgaat in de zin dat we ongemerkt ongevoelig worden voor het leed van anderen en dat deze ongevoeligheid vervolgens op onszelf als een kaatsbal terugslaat. Tweespalt in de samenleving levert onherroepelijk gedonder op. Gek is dat eigenlijk: chimpansees lijken dus beter te begrijpen hoe met die sociale impuls om te gaan en de rust te bewaren dan onze eigen politieke leiders die de zaken op de spits drijven.

Tja, me dunkt, het is nu echt tijd op om op te staan! Of, wacht..! Het is allemaal corrupt, de mens is te beperkt, opstaan heeft geen zin!

Of… Welterusten allemaal, slaap zacht.