De doodlopende Derde Weg

Tony Blair, een van de grondleggers van “de Derde Weg”, gaf onlangs in een interview in The Guardian toe dat het succes van linkse kandidaten als Bernie Sanders in de Verenigde Staten en Jeremy Corbyn in het Verenigd Koninkrijk een raadsel voor hem zijn. Hij zei niets te begrijpen van nieuwe stromingen in de linkse politiek die geen vertrouwen meer hebben in het politieke centrum en die uiting geven aan een diepe afkeer van politieke elites en het financiële en economische establishment. In The Guardian zei hij: “I really mean it when I say I’m not sure I fully understand politics right now, which is an odd thing to say, having spent my life in it” ( The Guardian, 23 februari 2016 ).

De Derde Weg ― de verzoening van sociaaldemocratie met de vrije markt waar de namen Tony Blair, Wim Kok en Bill Clinton voor altijd mee verbonden zullen blijven ― is nog steeds springlevend bij Hilary Clinton en bij de huidige PvdA top in hun samenwerking met de VVD, maar wordt door steeds grotere groepen kiezers afgewezen. Blair snapt daar niets van, omdat het volgens hem voor sociaaldemocraten de enige route uitstippelt naar politieke verantwoordelijkheid.

De sociaaldemocratie Maar is het werkelijk zo’n mysterie waarom steeds meer kiezers de sociaaldemocratie links laten liggen en steeds meer partijleden de oude succesformule van Blair afwijzen? Niemand kan natuurlijk in de hoofden kijken van al die miljoenen kiezers en partijleden verspreid over verschillende landen, maar de problemen van sociaaldemocratische middenpartijen zijn evident. Het geloof in vrije markten heeft in de crisis van 2007/2008 niet zomaar een deukje opgelopen, het is in het ravijn gestort en in brand gevlogen. Dat is paradoxaal genoeg een groter probleem voor de sociaaldemocraten van de Derde Weg, dan voor liberalen. Liberalen zijn sowieso voor de autonomie van het individu, voor de vrije markt en voor een kleine staat, ongeacht de vraag of dat voor de directe problemen waarmee we vandaag worden geconfronteerd ― hoge private schulden en lage economische groei ― ook verstandige oplossingen biedt. (Waarschijnlijk niet.) Een samenleving waar vrije individuen zich vrij kunnen ontplooien is hun morele visie. Als ze daarmee onstuimige economische groei kunnen genereren is het mooi, maar als het economische stagnatie veroorzaakt dan zullen ze de crisis vrolijk aangrijpen als een kans om de staat verder in te krimpen en hun uitgangspunten trouw blijven.

Sociaaldemocraten gaat het er traditioneel om minderbedeelden een waardig bestaan te garanderen. Dat deden ze ooit met industriepolitiek, staatsbedrijven en een uitgebouwde welvaartsstaat, maar in de jaren negentig ging men geloven dat de vrije markt een betere waarborg vormde voor de welvaart van de fabrieksarbeider, de thuiszorgmedewerker en de koffiejuffrouw. Als je gewone mensen wilde helpen, dacht men, dan moest je privatiseren en liberaliseren, de markt inzetten om de welvaart van iedereen omhoog te tillen. Dat is een fiasco geworden. Door de liberalisering en privatisering zijn veel werknemers hun zekerheden kwijtgeraakt. Er is een “precaire klasse” ontstaan ― vooral onder de jongere generaties, ― die geen rechten opbouwen, geen huis kunnen kopen en korte dienstverbanden aan elkaar moeten knopen om het hoofd boven water te houden. Mensen hebben veel schulden opgebouwd om mee te kunnen blijven doen in de laatste decennia en de ongelijkheid is gegroeid. Uiteindelijk is het neoliberale experiment op spectaculaire wijze uit elkaar gespat met de bankencrisis. Dat is een probleem voor de Derde Weg. Anders dan voor de liberalen is de ongebreidelde vrijheid van de markt geen doel op zich voor de sociaaldemocratie, maar hooguit een middel om het leven van hun achterban te verbeteren.

Een pover succes Voor sociaaldemocraten à la Blair zou dat een reden moeten zijn om zich eens achter de oren te krabben en zich af te vragen of ze met die rigoureuze omarming van de markt wel iets zijn opgeschoten. Als je de balans opmaakt dan zijn de successen van de neoliberale aanpak die met Ronald Reagan en Margaret Thatcher begon, en waartoe sociaaldemocraten zich in de jaren negentig bekeerden, tamelijk pover. Dan gaat het niet alleen om het verlies van zekerheid en de groeiende ongelijkheid, ook de economische groei van de laatste dertig jaar valt tegen in vergelijking tot de naoorlogse periode waarop het een verbetering beweerde te zijn.

Vreemder nog is de vasthoudendheid waarmee de neoliberale aanpak die tot de financiële crisis heeft geleid ― een crisis die volgens haar theoretische modellen overigens onmogelijk was ― nu weer wordt omarmd als de oplossing voor al onze problemen. (Een aanwijzing dat we hier niet met wetenschappelijke inzichten te maken hebben, die na een falsificatie worden herzien, maar met een vorm van religie.) Zo kan het gebeuren dat er 8 jaar na de financiële crisis niets is veranderd. De banken die te groot waren zijn nog groter geworden, de private schulden die te hoog waren zijn niet afgenomen, de rijken die te rijk waren zijn nog rijker geworden, en de armen die te arm waren zijn nog armer geworden. (En, ja, er is zoiets als te rijk en te arm, ook al was New Labour “intensely relaxed about the filthy rich”) Ondertussen doen we het in West-Europa slechter dan Japan in de eerste jaren na haar financiële crisis ― jarenlang het schoolvoorbeeld van falend economisch beleid ― en staan alle signalen weer op economisch zwaar weer.

De toekoms Natuurlijk heeft Blair een punt dat Sanders en Corbyn in de algemene verkiezingen het onderspit zullen delven en dat voor hun alternatief simpelweg geen meerderheid bestaat. (Een probleem dat voor de PvdA in ons systeem van proportionele vertegenwoordiging overigens minder acuut is.) Maar het is de vraag of er voor zijn Derde Weg, na alle desillusies van de afgelopen jaren, dan wel een meerderheid te vinden is. New Labour is als merk tamelijk gehavend. Grote delen van de sociaaldemocratische achterban herkennen zich niet meer in het programma van de Derde Weg, omdat het niets doet aan de uitwassen van de financiële sector, geen antwoord heeft op de groeiende ongelijkheid, geen voorstel doet voor een nieuw economisch model dat het huidige, evident dysfunctionele, systeem kan vervangen en geen alternatief heeft voor de contraproductieve bezuinigingspolitiek van de afgelopen jaren. De politiek van de Derde Weg laat grote groepen uit de natuurlijke achterban van de sociaaldemocratie in de steek. Het lijkt me verstandiger voor een sociaaldemocratische partij om, zoals Sanders en Corbyn, te investeren in een programma dat deze vergeten groepen aanspreekt. Daar ligt de toekomst, en niet bij de slogans van de jaren negentig.