De noodzaak van tolerantie

Schrijfster Karen Armstrong stond op 11 april in de Dom van Utrecht stil bij de driehonderdste verjaardag van de Vrede van Utrecht van 1713. Ze betoogde dat compassie urgenter is dan tolerantie. Is dat juist?

De Vrede van Utrecht was een “ keerpunt in de wereldgeschiedenis “: staatsmannen van de machtigste Europese naties kwamen in Utrecht bijeen om een effectief einde te maken aan twee eeuwen van godsdienstoorlogen. Volgens wijlen Amerikaanse filosoof John Rawls is de ontwikkeling van moderne westerse democratieën ondenkbaar zonder deze achtergrond. Voor de creatie van constitutionele regimes, zegt Rawls, moesten deugden ontwikkeld worden als tolerantie, die voortkomen uit een gevoel voor eerlijkheid dat aan de volgende generaties kon worden doorgegeven.

Compassie

Karen Armstrong is echter van mening dat niet tolerantie, maar compassie heden ten dage écht urgent is. Sinds 2008 heeft Armstrong zich ingezet voor een Verdrag van Compassie en op vrijdag 11 april, precies driehonderd jaar na het eerste verdrag van de Vrede van Utrecht, hield ze haar pleidooi voor compassie in de Domkerk, een gebouw waar de sporen van de beeldenstorm van 1566 nog altijd te zien zijn.

Volgens Armstrong is de kern van alle wereldreligies en levensbeschouwingen dezelfde Gulden Regel: Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doet dat ook de ander niet. Zonder compassie kan dit universele inzicht niet worden gepraktiseerd. Ze verwees bijvoorbeeld naar de Islamitische karakterisering van God als al-rahman, de erbarmer. De etymologische verbinding met het Arabische woord voor baarmoeder, rahem, maakt mogelijk dat de barmhartigheid van de Islamitische god geïnterpreteerd kan worden als de “tough love” van een moeder voor een kind. Armstrongs lezing van compassie is dus niet een pleidooi voor een vrijblijvende hippieliefde of medelijden. Maar waarom paste tolerantie niet in haar verhaal?

Tolerantie

Ten eerste zei ze dat ze niet van het woord tolerantie hield, omdat het zijn oorsprong vindt in iets verdragen. Het gaat erom dat je de last die een ander bezorgt leert dragen, leert tolereren. Het is alleen tough, zonder love, een minimalistische morele waarde. Compassie daarentegen is ambitieus, een maximalistische morele waarde, die actieve betrokkenheid met de ander vooronderstelt.

Als tweede argument stelde Armstrong die dag dat in tolerantie oneerlijke machtsverhoudingen schuilen. Ze koppelde de Brief over Tolerantie uit 1683, geschreven door de Engelse filosoof John Locke, aan koloniale praktijken van landonteigening in Noord-Amerika. Dat was een retorische truc of een vergissing, want hoewel elementen van Lockes denken wel op deze manier zijn uitgebuit heeft zijn brief daar niets mee te maken. Bovendien vermeldde Armstrong niet dat Locke zijn pleidooi in ballingschap schreef in Holland en daarmee dus interessant is voor de achtergrond van de Vrede van Utrecht. Maar waar haar argument om gaat is dat in tolerantie een dominant “ons” schuilt die bepaalt wat voor “anderen” toegelaten kan worden.

Vandaag betekent dat dat moslims als in Europa getolereerd kunnen worden, maar ook dat daarmee juist aangegeven wordt dat ze niet van Europa zijn. Zijn deze argumenten voldoende om het concept tolerantie te laten varen?

Zichtbaarheid

Was compassie belangrijker voor de Vrede van Utrecht dan een knarsetandende, politiek gemotiveerde, tolerantie? Voor hedendaagse standaarden heeft Lockes brief zijn beperkingen: de angst voor Rome stond hem niet toe katholieken te tolereren en ook ongelovigen werden onbetrouwbaar beschouwd, hoewel hij daar later op terug komt. Ondanks zulke gebreken was tolerantie in de praktijk essentieel. De meedogenloze leider van de Engelse burgeroorlog, Oliver Cromwell, stond bijvoorbeeld toe dat Joden, die sinds 1290 verbannen waren, zich na 1655 wederom konden vestigen in Engeland en wel om commerciële belangen. Deze migratie riep vragen over stedelijke ruimte voor andere religies op. In zijn brief pleitte Locke voor het recht van Joodse migranten op zichtbare gebedshuizen:

If we allow the Jews to have private Houses and Dwellings amongst us, Why should we not allow them to have Synagogues?”

In 1701 werd in London dan ook de eerste als zodanig bestemde synagoge gebouwd, hoewel het uiterlijk van Joodse gebouwen erop gericht bleef om zo onzichtbaar mogelijk te zijn. Volgens Locke moest publieke religie, “publick Worship”, idealiter worden toegestaan voor allen. Niet alleen voor de uiteenlopende Christenen, maar ook voor andersgelovigen, zelfs de “mohammedaan”:

… neither Pagan, nor Mahumetan, nor Jew ought to be excluded from the Civil Rights of the Commonwealth, because of his Religion”.

Azan

De ochtend met Armstrong in de Domkerk begon met de stem van een Turkse imam gevolgd door het gezang van een Joodse vrouw. Het was ontroerend – zelfs voor een ketter – om de Islamitische oproep tot het gebed, de azan , in de kerk te horen. Er werd die dag extra hard geklapt voor de imam, die samen met zijn Joodse zangpartner ook een lied in het Hebreeuws had gezongen.

Prachtig, die interreligieuze compassie, maar wat als de azan in een gewone woonwijk te horen is op een woensdagmiddag? Is die minimalistische, knarsetandende, tolerantie van Locke dan toch een zinvol begrip? Liberalen zoals Minister Henk Kamp, die in 2007 stelde dat het gebruik van luidsprekers voor de azan verboden zou moeten worden, kunnen nog leren van de aartsvader van het liberalisme.

Het is realistischer, maar daarmee nog niet eens makkelijk, om te streven naar iets tussen minimalistische tolerantie en maximalistische compassie. Hoe groot de urgentie van compassie ook moge zijn, de urgentie van imperfecte begrippen zoals tolerantie zal niet verdwijnen.

Volg Pooyan Tamimi Arab ook op Facebook