De porno-generatie

Het bovenste schap met tijdschriften in het tankstation, de hoek in de videotheek waar je moeder je snel weg trok; niet de steriele seks uit het biologieboek, niet de gedeseksualiseerde seks van ’s avonds laat op SBS6, maar deze verboden ruimtes hebben het meest bijgedragen aan de allereerste vorming van mijn seksualiteit. Je voelde het aura van spanning en taboe dat ervan uitging, zonder het te begrijpen. Je wist dat er iets was, maar wat het was, dat wist je niet. Alleen voor volwassenen. Niet voor jou.

Ik zeg dit niet omdat ik aan mijn eigen Confessiones wil beginnen, maar omdat dit soort ruimtes vandaag de dag niet meer bestaan. Ik behoor waarschijnlijk tot de laatste generatie waarvoor seksualiteit gevormd werd rond een mysterie dat niet met een muisklik kon worden uitgewist. Voor de beginnende puber van vandaag zijn vieze boekjes en de programma’s van Menno Buch vervangen door het internet.

Seksualiteit is niet aangeboren. Wellicht heeft iedereen een libido, maar dit libido bestaat niet buiten een cultuur die bepaalde handelingen afkeurt, bepaalde taboes oplegt, en het bepaalde mensen in bepaalde contexten toestaat die taboes te doorbreken. Hoewel de taboes en seksuele neigingen die in een cultuur circuleren de seksualiteit van het individu niet volledig determineren, is er geen vorm van individuele seksualiteit die niet tot stand komt in relatie tot de taboes van die cultuur.

De coördinaten waarbinnen een mens zijn of haar seksualiteit ontwikkelt worden doorgegeven in ruimtes zoals de voetbalclub en het leger, waar mannen in een heteronormatieve sfeer met seksuele grappen en macho-opmerkingen hun mannelijkheid gestalte geven. Daarnaast is er natuurlijk de familie, waar bepaalde gedragspatronen en idealen (de verbinding van romantische liefde met een monogaam seksleven) van generatie op generatie worden overgebracht; en de middelbare school, de discotheek, de eerste verkering… In dit complexe web van ruimtes en ervaringen komt een norm tot stand, en een seksualiteit, of die de norm nu bevestigt of ondermijnt.

Deze ruimtes bestaan nog steeds, maar er is met het internet een zeer belangrijke, virtuele ruimte bijgekomen. Hoewel erotische kunst van alle tijden is, en pornografie een drijvende kracht is geweest achter de verspreiding van een keur aan communicatietechnologieën (boekdrukkunst, VHS, kabeltelevisie, DVD), biedt het internet voor het eerst in onze geschiedenis vrijwel iedereen de mogelijkheid om alle (alle!) vormen van seks in een privé-setting te bekijken. Ook al is het lastig dit soort argumenten empirisch te onderbouwen, lijkt het me niet onwaarschijnlijk dat het internet daarmee een enorme invloed heeft op de vorming van onze seksualiteit.

Toen ik twaalf was, was seks een groot mysterie. De nieuwsgierige twaalfjarige van vandaag demystificeert seks met Pornhub, en groeit mede daardoor op met een andere kijk op erotiek en seksualiteit.

In zijn boek L’Érotisme (1957) argumenteert Georges Bataille dat erotiek onlosmakelijk verbonden is met transgressie – het doorbreken van taboes. Het probleem met taboes is echter dat ze verdwijnen als je ze vaak genoeg doorbreekt. Naakte lichamen zijn alleen opwindend als hun naaktheid een uitzondering op de regel is. Wanneer bepaalde seksuele handelingen door visuele blootstelling worden genormaliseerd verliezen ze hun taboedoorbrekend karakter – een basaal feit dat de porno-industrie ertoe aanzet steeds extremere handelingen tot norm te verheffen.

Wat is een taboe in een ruimte van absolute zichtbaarheid? Een blik op sites zoals Pornhub wekt de suggestie dat de zoektocht naar transgressie vormen heeft aangenomen die de verhouding tussen wat mensen zien en wat mensen doen onder spanning zet. Waar de erotische afbeeldingen op vazen uit de Griekse oudheid door speelsheid gekenmerkt zijn, en de film Deep Throat (1972) een zekere bevrijdende vorm van humor ook niet ontzegd kan worden, draait een groot deel van de hedendaagse heteroseksuele pornografie niet om speelsheid of seksuele bevrijding, maar om de bevestiging van een mannelijke subject-positie die het lichaam van de vrouw tot object maakt – tot een homp vlees met drie gaten die naar believen kunnen worden uitgewoond en opgerekt.

Ik wil deze vorm van seksualiteit haar bestaansrecht niet ontzeggen, en ik wil al helemaal niet pleiten dat vroeger alles beter was – seks is nooit vrij geweest van macht en dominantie, en een speelse omgang met machtsposities kan voor alle deelnemers bevredigend zijn. Het is echter dit speelse element dat in veel (niet alle!) moderne pornografie lijkt te ontbreken. De vraag is dan ook wat een visuele seks-cultuur waarin een agressieve vorm van mannelijke dominantie tot norm wordt verheven doet met de seksualiteit van degenen die opgroeien omringd door deze cultuur.

De problematische weergave van vrouwen in de media is veelvuldig aangekaart; zoals Sunny Bergman in haar documentaire Beperkt Houdbaar (2007) laat zien leidt het onrealistische schoonheidsideaal van vrouwen tot een structureel minderwaardigheidscomplex dat veel vrouwen aanzet tot overbodige cosmetische ingrepen. Maar praten over porno is nog steeds taboe, en het beeld van seks dat pornografie creëert wordt (behalve in Christelijke kringen) dan ook heel wat minder bekritiseerd.

Ook al hebben porno en seks weinig met elkaar te maken, onze seksualiteit wordt sterk door pornografie beïnvloed. Het lijkt me dan ook nodig na te denken over de gevolgen van de absolute zichtbaarheid van seks op internet; een zichtbaarheid zonder historisch precedent, waardoor taboe en transgressie in een vicieuze cirkel zijn gestort. Hier raakt technologie aan het diepste deel van onze innerlijke ervaring – een stukje innerlijkheid dat ons tot mens maakt, maar dat daarom nog niet van culturele invloeden gevrijwaard is.