De schimmige cultuur rond medicijnonderzoek

Op 31 juli 2015 stond er een artikel in een Canadese krant dat gaat over een gerenommeerde Canadese kinderarts die betrokken was bij onderzoek naar de effecten van het antipsychoticum Risperidal bij kinderen. In dat onderzoek, dat overigens al in 2003 verscheen en specifiek keek naar effecten op borstontwikkeling (gynecomastie) bij jongens die het medicijn gebruikten, zouden geen grote nadelen van de behandeling met het medicijn naar voren zijn gekomen. Een medisch vakblad publiceerde het artikel en er werd nog vele malen naar verwezen, over geschreven. Weinig mensen maakten zich er druk over. Business as usual in de wereld van geneesmiddelen en de geneeskunde.

Helaas spelen er al een tijdje een aantal rechtszaken van benadeelde patiënten tegen de maker van het medicijn, de firma Janssen. Zo besloot een rechter in Philadephia dat Janssen 2,5 miljoen dollar moest betalen als schadevergoeding aan een autistische man, omdat hij een BH maat 46DD moest dragen na in zijn jeugd Risperidal te hebben geslikt (ik hoop dat de kinderarts die het voorschreef mee moet betalen). Ineens is er nu weer aandacht voor dat oude artikel.

De bekende Amerikaanse kinderarts David Kessler, ooit hoofd van de FDA (de Amerikaanse instelling die over veiligheid van geneesmiddelen gaat) schreef er een vernietigend rapport over. Denis Daneman, de Canadese kinderarts, voelt zich nu bedrogen omdat zijn naam staat boven dat artikel. Hij zegt dat hij er enkel aan meedeed om wat dingen te controleren en hij deed dat verder samen met twee Amerikaanse kinderartsen en drie medewerkers van het bedrijf Janssen. Daarvoor kreeg hij 1000 dollar voor de moeite, die hij aan een goed doel schonk.

Als je er van een afstandje naar kijkt lijkt het voor menigeen vrij simpel. Het bedrijf Janssen is de boef, de arts is dom (of als je het vriendelijker wil formuleren: naïef) en de patiënt is het slachtoffer. De wat uitgebreidere versie is echter: De farmaceutische industrie doet langdurig onderzoek naar nieuwe medicijnen (besteedt dat overigens meestal uit), moet vervolgens aantonen dat ze beter dan de bestaande middelen zijn en veilig bij gebruik door mensen. Als dat lukt, komen ze op de markt en moeten ze onder de aandacht gebracht worden van voorschrijvers en (maar dat is in de meeste landen verboden) van de potentiële gebruikers van die middelen. De farmaceutische industrie noemt dat proces ‘educatie’ en de rest van de wereld noemt het ‘reclame’. Daarbij gaat het erom de nadruk te leggen op de veiligheid en het nieuwe. Dat kan het bedrijf niet in haar eentje en heeft hulp nodig van onderzoekers die stevig in de medische wereld staan. Er is immers geen overtuigender bewijs van kwaliteit en veiligheid dan degelijk onderzoek. Vervolgen begint het spel: wat is degelijk onderzoek, hoe is het uitgevoerd, wie heeft er voordelen bij de uitkomsten etc etc.

Het probleem nu is dat dit proces weinig doorzichtig is. Dat is het voor de wetgever, voor het overgrote merendeel van de artsen die medicijnen voorschrijven en helemaal voor de patiënten. Dat komt omdat de cultuur rond medicijnonderzoek al lang een volkomen zwarte doos is voor buitenstaanders. Niemand lijkt de sleutel te hebben. Het leeuwendeel van de originele gegevens van onderzoeken wordt nooit gedeeld. Het is dus vrijwel onmogelijk voor een andere deskundige om de analyse nog eens uit te voeren om te zien of het echt wel klopt. De taakverdeling bij het produceren van een wetenschappelijk rapport/artikel maakt het onmogelijk dat iedereen precies inzicht heeft in alles. Denis Daneman had daarom geen flauw idee hoe de analyse van het onderzoek, waar zijn naam bij stond, precies gedaan werd en hij is daarin heus de enige niet. Als je naar de heel grote onderzoeken kijkt waarbij soms tientallen medewerkers van overal ter wereld betrokken zijn, kun je je voorstellen dat het nog gecompliceerder is en dat ze vooral als verzamelaar van patiëntengegevens zijn gebruikt en dat ze weinig zicht hebben op de onderzoeksopzet, de statistische verwerking, de bewoordingen waarin de conclusies zijn vervat.

Als het onderzoek leidt tot negatieve uitkomsten gaat het meestal de prullenbak in en de onderzoekers hebben getekend dat de copyrights liggen bij de financier. Zelf mogen ze het niet meer gebruiken. Ze zouden failliet gaan aan de rechtszaken die er zouden volgen.

Naar aanleiding van de positieve onderzoeksgegevens worden vele overzichtsartikelen en reviews geschreven door getrainde schrijvers zonder medische opleiding en die worden gefinancierd door de industrie. Die artikelen worden dan weer gecontroleerd door de grote namen in de medische wetenschappelijke wereld en voor de moeite mogen ze als auteur worden genoemd. Vaak zijn ze zelfs eerste auteur van zo’n artikel. Ghost writing heet dat en het vergiftigt veel van de medisch wetenschappelijke kennis omdat het een herhaling wordt van iets waarvan we niet kunnen controleren of het echt helemaal klopt. De bewoording van uitkomsten komt er immers nogal op aan.

Ik vraag me ook vaak af hoe de steenkolen Engels sprekende Nederlandse artsen soms zulke perfect geschreven stukken in internationale vakbladen kunnen produceren. Maar goed, ik kan niet bewijzen dat er iets fouts gebeurd is. Wel zou het leuk zijn als er voortaan bij de verantwoording wie wat betaald heeft ook zou komen te staan wie voor de vertaling heeft gezorgd. Wij gewone medewerkers aan de universiteit moesten het behoorlijk editen van een Engelstalig artikel altijd zelf betalen.

Wat me dan frappeert is dat medisch onderzoekers op zo’n artikel in de Canadese krant reageren met medelijden met dokter Daneman wiens naam als derde bij de auteurs wordt genoemd. Zielig, ‘hij is bedrogen’. Nee, stom. Hij maakt onderdeel uit van een systeem van medische wetenschappers dat open moet omdat voor buitenstaanders bedrog en werkelijkheid er niet meer door kunnen worden gescheiden. Hij is verantwoordelijk voor zijn naïviteit. Universiteiten mogen het zich aanrekenen dat ze zulke onderzoekers afleveren die dingen normaal vinden die door anderen herkend worden als bedrog.

Ik wil op de medische wetenschap kunnen blijven vertrouwen en dat willen alle mensen die van de zorg afhankelijk zijn geworden. Ik wil ook dat de geneeskunde zich niet vervreemdt van de zorggebruikers zodat ze niets meer vertrouwen en hun heil zoeken bij malloten die denken dat vaccinatie gevaarlijk is en geloven dat kanker eigenlijk een schimmel is die je met keukensoda uit het lichaam kan spoelen. Waar is het zelfreinigend vermogen van universiteiten gebleven?

Lees hier het artikel in de krant en hier het onderzoek naar de effecten van Risperidal.

Het laatste boek van Ivan Wolffers is ‘Als de tijd voor altijd stil zou staan ‘

Volg Ivan Wolffers ook op Twitter Ivan schrijft voor Joop regelmatig een Gezond Weetje:  klik hier voor een overzicht

cc-foto: David Goehring