De seizoenen van de tijdgeest

De winterse tijdgeest die Nederland vanaf 2006 in de houdgreep heeft, bereikte gedurende 2008 en 2009 zijn hoogtepunt. En na ieder hoogtepunt volgt vanzelf de weg omlaag. Waar de winter begint te wijken, grijpt de lente zijn kans.

We zijn het gewend om de geschiedenis te beschrijven aan de hand van rechte lijnen. Daarom wordt de discussie over onze cultuur vaak gevoerd in een staat van verwarring. Hoe komt het bijvoorbeeld dat Nederland na de tolerante jaren negentig zich zo dramatisch afsloot? Het denken in culturele seizoenen lost schijnbare tegenstellingen in de recente geschiedenis op. Er valt wel degelijk een patroon te herkennen. Geen rechte lijn, maar een natuurlijke golfbeweging.

Na een lenteperiode van openbreken volgt een zomer van ruimte zoeken, een herfst van polarisatie en anarchisme gevolgd door een winter van bekrachtiging en reflectie. In 1966 brak de cultuur open, net als in 1989. Het grootste deel van de jaren zeventig en negentig worden bepaald door een vernieuwende, zomerse tijdgeest. In 1977 geeft punk het startschot voor een polariserende herfst. En rondom 2000 schieten Eminem en gangsta rappers met eenzelfde nihilisme om zich heen. Na alle herfststormen is de behoefte aan rust en veiligheid groot en wordt het winter in de cultuur. Dat was zo in 1983, maar ook in 2006.

De maatschappelijke prioriteiten liggen vanaf 2006 bij begrenzing, bekrachtiging en reflectie. Begrenzing van wat binnen de samenleving acceptabel geacht wordt; bekrachtigen van de gedeelde wortels van het systeem en reflectie op de culturele identiteit en de toekomst daarvan. Uit alle culturele scherven die de herfstperiode heeft opgeleverd (Fortuyn’s ‘puinhopen van paars’, en uitroepen als ‘Kok! Moordenaar!’ of ‘Kutmarokkanen’), probeert men een nieuwe basis te smeden. Vandaar al die canons en de uitgebreide discussies over een historisch museum. Er is de neiging om elementen die niet tot de kern van de samenleving gerekend worden buiten te sluiten. Gedogen is een vloek geworden en politici buitelen over elkaar heen voor de microfoon om te stellen dat er ‘duidelijke grenzen’ getrokken moeten worden. Op alle beleidsterreinen, of het nu over drugs gaat, over opvoeding of over integratie.

De populaire cultuur weerspiegelt de sterke behoefte aan normen en waarden. Sprookjes zijn opvallend populair; het zijn bij uitstek moralistische vertellingen. Er is altijd de goede maar eenzame held die zijn persoonlijke geluk opoffert om de wereld te redden, na een moeizame strijd tegen de slechteriken. De bioscopen vergasten hun publiek de laatste jaren achter elkaar op bovenmenselijke wereldredders als Spiderman, Batman en jeugdige held Harry Potter. Zet dat af tegen de moralistische dubbelzinnigheid van een jaren negentig icoon als Pulp Fiction en het verschil tussen zomer en winter tijdgeest is direct duidelijk.

De winterse tijdgeest levert ook politici die streven naar een groots cultuurverhaal. “Obama’s stalen kalmte is nu een van de grootste bezittingen van ons land” zegt Michael Kingsley van de Washington Post. Net als een vorige ‘winterse’ president, Reagan, schotelt Obama Amerikanen een nieuw beeld van trots en eenheid voor. Reagan had daar een vijand van buiten bij nodig, Obama probeert de vereniging van binnen uit te organiseren. Beide presidenten schuwen daarbij grote woorden niet. Het verschil zit hem erin dat Reagan zijn grote woorden vooral op herstel van oude normen richtte, terwijl Obama naast bindende termen ook steevast de term ‘change’ in de mond neemt en daarmee vooruitblikt op culturele opening.

Ook Jan-Peter Balkenende probeert het zo nu en dan (‘VOC mentaliteit!’), maar wordt daarmee direct weggelachen. Refereren aan een groots en meeslepend verleden werkt ook in een winterse tijdgeest maar matig in Nederland. Eerder dan het formuleren van nieuwe idealen om zo conflicten te overstijgen, kiest de Nederlander voor depolarisatie door procesbeheersing en polderen. Balkende IV zoekt winterse rust door moeilijke onderwerpen eenvoudigweg te bevriezen. De herdenking van Calvijn in 2009 is dus alleszins passend.

Maar, zoals gezegd, de eerste tekenen van een lentementaliteit stapelen zich op. De politiek lijkt heel langzaam uit de kramp te komen. Geert Wilders domineert de winter, maar nu zijn weerklank op maximale sterkte is gekomen, begint ook de andere kant weer kracht te verzamelen: het geluid van D66 roept om openingen in een gesloten cultuur. D66 strijdt als enige partij direct tegen Wilders en de ‘betutteling’. Een groeiende groep Nederlanders heeft weer behoefte aan opening. Er zijn meer signalen. Een imam in Eindhoven eist in juni 2009 dat jongeren die een homo hebben bedreigd excuses aanbieden en gaat zelf bij de man op bezoek, en een moskee in Amsterdam meldt dezelfde maand zich te gaan openstellen voor de buurt. Nederland is nog te veel in winter gehuld om werkelijk aandacht te schenken aan dit soort optimistische verhalen. Liever dan op de poging tot verbroedering richten de media zich nog op wederzijdse bedreigingen.

Wie de revoluties van 1966 en 1989 nog in zijn geheugen heeft, weet echter dat een omslag snel komt en dat er grote omwentelingen in korte tijd kunnen plaatsvinden. Kleine groepjes rustelozen die weer vooruit willen, komen elkaar steeds meer tegen in hippe verzamelgebouwen. 2010 is het jaar waarin dat allemaal lekker gaat gisten. Wanneer over een paar jaar, onder invloed van de opvolgers van rock en LSD (1966) en house en XTC (1989), een nieuwe lente tijdgeest doorbreekt, stort Nederland zich gewoon weer volop op vernieuwing en experiment. 2010 wordt een enerverend jaar.

Dit is een aangepaste voorpublicatie uit het boek ‘De seizoenen van de tijdgeest’ dat op 26 november verschijnt.