Logo Joop
De opiniesite van BNNVARA met actueel nieuws en uitgesproken meningen

De Tegenprestatie; een doodlopende weg

  •  
19-10-2015
  •  
leestijd 6 minuten
  •  
114 keer bekeken
  •  
BNNVARA fallback image
'De film dwingt bovenal tot nadenken over 'voor wat hoort wat' als morele grondslag voor de organisatie van sociale zekerheid'
Maandagavond wordt De Tegenprestatie uitgezonden op NPO2, een prachtige film van Monique Lesterhuis en Suzanne Raes over hoe het eraan toe gaat wanneer je in Rotterdam een uitkering aanvraagt. Het geeft een beeld van het Rotterdamse beleid dat zowel ongeloof, schaamte als vertedering oproept. De film is, naast een aanklacht, een uitstekend recept tegen gebrek aan liefde voor Rotterdamse werklozen én ambtenaren. De film dwingt bovenal tot nadenken over ‘voor wat hoort wat’ als morele grondslag voor de organisatie van sociale zekerheid.
Het werkt niet, het werkt niet, het werkt niet Na een screening van de film in Rotterdam afgelopen donderdag vertelde historicus en auteur Rutger Bregman dat hij een epiloog miste. Een paar regels tekst, vlak voor de aftiteling van de documentaire, die de kijker laat weten hoe het allemaal is afgelopen. Is het aantal werklozen afgenomen? Hebben de mensen die we in de film gezien hebben ook daadwerkelijk een betaalde baan gekregen? Hoe gaat het nu met deze mensen? Bregman wees erop dat er een overweldigende hoeveelheid onderzoek is die laat zien dat de Rotterdamse werkwijze niet werkt. Iedere macro-econoom kan haarfijn uitleggen waarom het programma Werkloont vanuit een economisch perspectief in de categorie ‘beleidshomeopathie’ valt. Ik zal niet verder uitweiden over waarom het niet werkt , alhoewel dat wel veel zelfbeheersing vergt. Het is goed dat Bregman dit aan de orde stelt, maar er zit ook een gevaar in.
‘of het werkt’ De discussie over ‘of het werkt’ is tekenend voor deze tijd. En het antwoord op de vraag of het werkt doet er natuurlijk toe, maar je zou ook ten onrechte de indruk kunnen krijgen dat het hier gaat om een technisch vraagstuk. Is het een efficiënte manier van werken? Kunnen we niet een beetje aan de knoppen draaien zodat het nog beter werkt? Of moeten we het begrip ‘passende arbeid’ tweaken, beetje meer maatwerk, iets meer of minder controle, moet de bejegening misschien iets vriendelijker?
Alsof de keuze voor een bepaalde manier van organisatie van solidariteit niet een dóór en dóór politieke keuze is. Afgezien van of het werkt moeten we het hebben over de morele grondslag van de tegenprestatie.
Wederkerigheid Wanneer Struijvenberg het Rotterdamse beleid uitlegt en verdedigt , zegt hij steevast dat het hem om het principe van wederkerigheid gaat. Hij presenteert dat ook alsof dat geen enkele toelichting behoeft. En dáár gaat het mis.
Stop de film.
Proloog Zoals Bregman graag een epiloog wil, zou ik graag een voorwoord hebben bij deze mooie film. Het is immers krankzinnig hoe weinig weerstand Struijvenberg ondervindt als hij deze woorden uitspreekt. Het is niet alleen de uitwerking van ‘voor wat hoort wat’ die een stevig weerwoord hoort te krijgen, maar de hele premisse verdient wantrouwen. Struijvenberg kaapt (met permissie van velen) een begrip dat vroeger werd gebruikt om ‘lotsverbondenheid’ aan te duiden en misvormt het tot een uitruil van rechten, een transactie. Dat de tegenprestatie niet werkt is een belangrijk gegeven, maar belangrijker nog is het bestrijden van deze uitwas van economisme.
Dubbele verantwoordelijkheid Ja, het individu is verantwoordelijk voor de samenleving en: ja, de samenleving is verantwoordelijk voor het individu. Maar die twee verantwoordelijkheden moet je niet één op één met elkaar verbinden. De aanvechting om dat wel te doen is in zeker zin te begrijpen. Immers, wanneer het individu nalaat voor de samenleving te zorgen, ligt de sanctie om de zorg van de samenleving voor het individu te staken voor het grijpen. En toch moeten we dat niet doen.
Armoede als straf voor onvermogen Werkloont voorziet in de mogelijkheid een maatregel te treffen van 30% korting op de uitkering. De gemeente gaat ook nogal scheutig om met die bedreiging. Maar het is totaal misplaatst en onrechtvaardig om sancties op te leggen voor onvermogen. Want in het overgrote gedeelte is dat hetgeen wat er bestraft wordt. Ik heb een paar dagen mogen meelopen bij Werkloont en de Taskforce Tegenprestatie en ik ontkwam niet aan de indruk dat dat is wat hier gebeurt. De uitvallers (de mensen die uiteindelijk geen beroep doen op een uitkering) zijn veelal die mensen die toch al in het defensief zitten. Dit zijn de mensen die al moeite hebben om hun post open te maken. Wil je de bejegening en zinloosheid van het traject van Werkloont je laten welgevallen, moet je wel een beetje stevig in je schoenen staan en beschikken over een gezonde dosis humor en relativeringsvermogen.
Cliëntelisme Daar komt bij dat deze logica calculerende burgers creëert die alleen maar met financiële prikkels in beweging gebracht kunnen worden. Wanneer je continu mensen om de oren blijft slaat met ‘voor wat hoort wat’, zullen ze dat op een gegeven moment ook gaan toepassen op andere terreinen van het maatschappelijke leven. We creëren een generatie burgers die voor goed of normaal gedrag (om)gekocht moeten worden. Het vooruitzicht dat alles in het domein van de transactie getrokken wordt moet ons allen zorgen baren en niet in de laatste plaats Leefbaar Rotterdam zelf.
Het zal teleurstellen En uiteindelijk zal wederkerigheid ook leiden tot teleurstelling. Wederkerigheid zal niet duurzaam de gouden regel zijn die onze verplichtingen aan elkaar kan modereren. Wederkerigheid wordt nu ook genoemd als grondslag voor ontwikkelingssamenwerking en voor onze steun aan de Grieken. Op steeds meer beleidsterreinen steekt het begrip de kop op. Je kunt gif op innemen dat datgene dat als tegenprestatie geleverd kan worden zal op den duur tekort schieten als genoegdoening voor het gebutste rechtvaardigheidsgevoel van de Hard Werkende Nederlander. Papierprikken, gastvrouw spelen, zinloze en kwellende hervormingen in ontwikkelingslanden, het zal allemaal niet genoeg blijken.
Het is allemaal de schuld van Wouter Bos Leefbaar Rotterdam heeft geen patent op het interpreteren van wederkerigheid als een transactie. Wouter Bos pleitte in 2006, uit vrees dat de middengroepen niet meer zouden willen bijdragen aan de verzorgingsstaat, al voor een ‘welbegrepen eigenbelang’ dat aan de basis zou moeten staat van de organisatie van solidariteit. En in een uitgelekte boze brief aan Hans Spekman en Job Cohen impliceert Frans Timmermans dat de verzorgingsstaat bestaat uit de uitruil van twee ‘artikelen’ in ons sociaal contract: “de mogelijkheid van sociale stijging voor mensen aan de onderkant van de samenleving” en “het bieden van ‘comfort’ over de eigen positie en vooruitzichten aan de middengroepen” .
It’s the morality stupid We moeten ons niet blindstaren op de efficiënte van Werkloont . Ik geloof ook niet dat de voorstanders van de tegenprestatie de uitwerking toetsen aan efficiëntie. Voor Struijvenberg cs is deze vorm van wederkerigheid veel meer bedoeld als manier om het rechtvaardigheidsgevoel van de Hard Werkende Rotterdammer te strelen. Wanneer Struijvenberg wederkerigheid inbrengt alsof er dan geen verdere toelichting nodig heeft, zou ik hem willen zeggen dat het atavistische ‘oog om oog, tand om tand’ ook een vorm van wederkerigheid is.
Naar een nieuwe grondslag voor solidariteit Wederkerigheid is een doodlopende straat. Gelukkig zijn dergelijke onderleggers voor solidariteit niet voor de eeuwigheid. Ze hebben een beperkte houdbaarheid. Er was een tijd dat een Goddelijk gebod genoeg was om solidariteit aan te prijzen. Later kwam: ‘Wees solidair, want ze zijn als jij’ of “het had jou ook kunnen gebeuren”. Met wederkerigheid belanden we bij ‘welbegrepen eigenbelang’ of ‘wees solidair, want dan roven ze je auto niet leeg’.
‘Voor wat hoort wat’, gaat er kennelijk in als zoete koek. Het is links Nederland aan te rekenen dat ze geen krachtige woorden hebben gevonden om deze logica te bestrijden. De term ‘wederkerigheid’ is nu besmet. Ik vrees dat we de term dan ook moeten loslaten. Je kan het begrip inmiddels niet meer leeg halen en laden met nieuwe betekenis. Het is tijd om op zoek te gaan naar een nieuw verhaal.
PS: De film maakt geen onderscheid tussen het programma van Werkloont en het werk van de Taskforce Tegenprestatie . Dat is wel jammer, want het zijn twee onderdelen die qua uitwerking heel erg van elkaar verschillen. In tegenstelling met wat je zou verwachten als je de twee namen leest, heeft de Taskforce Tegenprestatie wel degelijk een emancipatoir karakter.
De Tegenprestatie is maandag 19 oktober 2015 om 20.25 uur te zijn bij HUMAN, NPO 2

Meer over:

opinie, media
Delen:

Praat mee

onze spelregels.

avatar
0/1500
Bedankt voor je reactie! De redactie controleert of je bericht voldoet aan de spelregels. Het kan even duren voordat het zichtbaar is.