'De Turken komen eraan!'

Er verschijnen niet vaak boeken over Turkije in Nederland. De laatste is De Turken komen eraan! van Joost Lagendijk, een voormalige GroenLinks-Europarlementariër die sinds een aantal jaar columns schrijft voor TodaysZaman, een aan de Fethullah Gülenbeweging verbonden dagblad in Turkije. Lagendijk schreef het boek samen met zijn echtgenote Nevin Sungur.

In wat Lagendijk over de begindagen van de Turkse Republiek, de Koerdische kwestie, de Armeense genocide en het EU-toetredingsproces schrijft kan ik me in grote lijnen vinden. Meer moeite heb ik met wat hij niet schreef. Wie bijvoorbeeld veel informatie verwacht over de Turkse economie, of de eveneens veel besproken buitenlandpolitiek van de regerende Gerechtigheids- en Ontwikkelingspartij (AKP) zal teleurgesteld worden.   Andere thema´s schitteren zelfs geheel door afwezigheid. Zoals het auto-ongeluk in 1996 in het plaatsje Susurluk, waarmee de verstrengeling tussen overheid, veiligheidsdiensten en extreem rechtse georganiseerde misdaad op straat kwam te liggen. Veel Turken raakten als gevolg zwaar ontstemd over de corruptie in het land. De pretentie van de AKP een paar jaar later om daar een einde aan te maken, was een belangrijke factor bij de verkiezingsoverwinning van die partij in 2002. Had Lagendijk niet mogen missen. De naam van de destijds sterk in opspraak geraakte premier Tansu Ciller noemt hij evenmin. En dat terwijl menig Turk zich ook nu nog afvraagt waarom zij nooit is vervolgd.   CIA en ATC Lagendijk beschrijft het ontstaan van anti-linkse structuren in de jaren vijftig en het straatgeweld voorafgaand aan de staatsgreep van 1980. In beide gevallen gaat hij voorbij aan de rol van de Amerikaanse inlichtingendienst CIA, zoals overtuigend beschreven werd door de Zwitserse historicus Daniele Ganser in NATO’s Secret Armies.   Dat Lagendijk de CIA nergens noemt deed me denken aan zijn lezing in 2010 bij de Amerikaanse Gülenorganisatie Turquoise, Council for Americans and Eurasians in Washington. Hij zat daar naast Graham Fuller. Laatstgenoemde is tegenwoordig islamdeskundige, maar was ooit station chief van de CIA in Afghanistan en auteur van een ‘think piece’ dat aan de basis stond van de beruchte Iran-Contra affaire. Later verruilde Fuller de CIA voor de RAND-corporation, een think tank die het Amerikaanse Ministerie van Defensie adviseert. Evenals Lagendijk heeft Fuller iets met Fethullah Gülen. Toen deze in de VS woonachtige imam in 2008 problemen kreeg met zijn Green Card, schreef Fuller een brief om de Amerikaanse autoriteiten ervan te overtuigen hem alsnog een permanente verblijfsvergunning te verlenen.   Lagendijk was al eerder in Washington. In 2006 was hij te gast bij de American Turkish Council (ATC), waar de voormalig U.S. Navy officier Richard L. Armitage sinds 2010 voorzitter is. De ATC is gericht op handelsbetrekkingen tussen de VS en Turkije, ook als het om de handel in wapentuig gaat. Dat verklaart het lidmaatschap van Amerikaanse wapenproducenten als Northrop-Grumman en Lockheed Martin. Het zal niet iedere dag voorkomen dat de in neocon-sferen gedrenkte ATC de deuren opent voor iemand die zijn politieke carrière begon in de Pacifistisch Socialistische Partij (PSP). De meningen hierover zullen verdeeld zijn, maar zelf zou ik mijn naam nooit aan de ATC verbinden. Overigens behoort de tot de Gülenbeweging behorende ondernemersorganisatie TUSKON ook tot de leden van de ATC.   TodaysZaman Naar mijn mening dienen niet-Turkse publicisten die over Turkije schrijven zich zo onafhankelijk mogelijk op te stellen. Evenals Lagendijk vind ik het een goede zaak dat de Turkse strijdkrachten en de kemalistische ‘diepe staat’ hun machtige positie zijn kwijtgeraakt, maar voor mij is dat geen reden om me bij het tegengestelde kamp aan te sluiten. Dat is precies wat Lagendijk deed door columnist te worden bij het tot de Gülenbeweging behorende TodaysZaman. Toegegeven, een paar jaar geleden schreef ik zelf ook even voor deze krant. Onder andere over het ultraseculiere milieu in Turkije, waar ik evenmin als Lagendijk veel van moet hebben. Dat men zich in dergelijke kringen zal kunnen vinden in mijn kritiek op de AKP en de Gülenbeweging verandert daar niets aan. Ik sta dan ook nog volledig achter wat ik destijds voor TodaysZaman schreef. Toen ik me bewust werd van Gülens religieuze conservatisme, neoliberalisme en nationalisme voelde ik me bij die krant echter niet meer op mijn plaats.   Lagendijk voelt zich daarentegen nog altijd thuis bij TodaysZaman. Hij stelt het niet altijd eens te zijn met de commentaren, maar ook dat hij kan schrijven wat hij wil. Zijn voormalige collega bij TodaysZaman, Andrew Finkel, heeft andere ervaringen. Finkel wilde de vrijheid van meningsuiting verdedigen van de journalist Ahmet Sik, die aan een boek werkte over de invloed van de Gülenbeweging op justitie en politie in Turkije. Finkels column daarover verscheen niet in TodaysZaman, want hij werd ontslagen. Deze affaire, die in Turkije niet onbesproken bleef, wordt door Lagendijk ontweken. Wel dankt hij Finkel in zijn inleiding.   Het manuscript van Ahmet Sik nam de politie in beslag. Zelf werd hij op uiterst vage gronden gearresteerd in verband met Ergenekon, een vermeende samenzwering tegen de AKP en de Gülenbeweging. De afgelopen jaren schreven de Turkse kranten vrijwel iedere dag wel iets over Ergenekon. Ook TodaysZaman deed dat. In De Turken komen eraan! staat er geen woord over.     Gülen Over de Gülenbeweging heeft Lagendijk het in ieder geval wel. Hij kan zich in veel  standpunten ervan vinden, maar constateert ook een gebrek aan transparantie. Opvallend genoeg kwam Martin van Bruinessen, die de Gülenbeweging in Nederland  onderzocht in opdracht van de Nederlandse regering, tot dezelfde conclusie. Wil Lagendijk zo de indruk van objectiviteit wekken?   De auteur van De Turken komen eraan!  verwondert zich over de    samenzweringstheorieën rond de Gülenbeweging. Maar worden  samenzweringstheorieën niet juist in de hand gewerkt door een gebrek aan transparantie? Anders gezegd, waarom zoveel geheimzinnigheid als er niets geheim te houden valt? Vast staat dat Fethullah Gülen iets heeft met het thema geheim.   Lagendijk schrijft dat ‘Anti-AKP politici en –journalisten’ de verantwoordelijkheid voor het grote aantal journalisten in Turkse gevangenissen bij de AKP-regering plaatsten. Na zijn vrijlating richtte Ahmet Sik zijn verwijt echter niet op de AKP, maar op de Gülenbeweging. Lagendijk ziet geen bewijs voor de invloed daarvan op de politie. Alsof het sterk op de verdediging van Gülen gerichte beleid van politie (en justitie) niet voldoende bewijs is.   In De Turken komen eraan! wordt voorbij gegaan aan veel relevante informatie die zeker niet als samenzweringstheorie weggehoond kan worden. Zoals de rol van Gülen in de antilinkse beweging in de jaren zestig en diens banden met het Vaticaan en de orde der Jezuïeten (beide wel door van Bruinessen beschreven). Of het aandeel van de Gülenscholen bij het terugdringen van invloed uit Iran in Centraal Azië gedurende de jaren negentig. Daarmee werd zeker een CIA-strategie   gediend.    Gülens antisemitische statements in de jaren negentig negeert Lagendijk. Hetzelfde geldt voor de daarmee in contrast staande goede betrekkingen tussen Gülen en de Israëllobby, zoals beschreven door de Israëlische professor Efrat E. Aviv. Toch niet onbelangrijk, want met het verschil van inzicht over Israël begon drie jaar geleden een slepend conflict tussen premier Erdogan en Gülen.   Het conflict tussen Erdogan en Gülen komt in De Turken komen eraan! ook al niet aan de orde. Wat niet wil zeggen dat Lagendijk geen partij kiest. Hij heeft opvallend meer kritiek op de AKP dan op de Gülenbeweging. Dat blijkt wanneer hij (op zich terecht) afstand van AKP-standpunten over vrouwen en homoseksuelen. De ultraconservatieve opvattingen in dit verband binnen de Gülenbeweging noemt hij namelijk niet eens.    Er is veel wat de lezers na de laatste pagina van De Turken komen eraan! niet zullen begrijpen over Turkije. Alles wat iedereen over Turkije moet weten luidt de ondertitel, maar omdat Lagendijk veel onderwerpen onbehandeld laat en andere te summier belicht, voldoet zijn boek niet aan die belofte. Het blijft een fragmentarische en vaak nogal matig onderbouwde schets. Ruimtegebrek? Geen argument, want het boek had eenvoudig 100 pagina’s meer kunnen bevatten. Nee, voor mij is de subjectieve opstelling van Lagendijk de reden waarom dit boek tekortschiet. Daarmee blijft tenslotte de vraag over of Alles wat iedereen over Turkije mag weten geen betere ondertitel voor De Turken komen eraan! was geweest. Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (Uitgeverij EPO, Antwerpen, 2012).   Volg Peter Edel ook op Twitter.