De verbijsterende werkwijze van Medialogica

Veel kijkers zijn enthousiast over Medialogica. Eindelijk eens een programma waarin de media zelf worden aangepakt. Begrijpelijk. En opzienbarend dan wel amusant want bij de media worden nu eenmaal fouten gemaakt. Maar hoe werkt Medialogica eigenlijk zelf? 

Eind mei werd ik gebeld door een programmamaker van het onderzoeksprogramma. Dat ging zo: “Hallo, ik ga een aflevering maken over de zaak Yunus en belicht daarin ook de rol van Joop. Ik zou graag een afspraak maken voor een interview. Wanneer kan dat?” We prikten een datum, 4 juni. “Ik wil het hebben over het De Gids FM, het stuk op Joop, de wijzigingen daarin en de tweets van die dag.” “Ok. Waar zullen we afspreken? Hier in het gebouw zijn alleen maar kille vergaderruimtes.” “Dat is juist prima voor ons. We hebben ongeveer een half uur nodig om op te bouwen en een half uur voor het interview. Ik zie je dan.” Het gesprek was daarmee voorbij. Het had amper een minuut geduurd.

Het is meestal geen goed nieuws als een programma als Medialogica belt. Ik bedoel, ze willen het niet hebben over je successen of andere zaken waarover het prettig praten is. Maar in dit geval was ik extra bezorgd. De onderzoeksjournalist wilde vooraf helemaal niets weten, stelde geen enkele vraag. Over een zaak waar nogal wat kanten aan zitten. En voor het gesprek stond een half uur. Ik weet voldoende van tv-maken om te beseffen wat dat betekende: het verhaal was al klaar. Maar wat zou het zijn?

Een tweet, een vonnis Ik haalde voor mezelf terug wat er op die bewuste dag waar Medialogica over wilde praten gebeurd was. In maart van dit jaar waren de media al dagen in de ban over een rel rond de kwestie Yunus. In het kort kwam het er op neer dat de Turkse ouders het kind mishandeld hadden, het daarom onder was gebracht bij een liefdevol lesbisch stel en dat de homofobe ouders daar zo boos over waren dat ze vanuit Turkije hun kind terugeisten. Meer was er eigenlijk niet bekend. De zaak was in het nieuws vanwege de Turkse media en een Facebook-campagne in Nederland. Bij Joop hadden we al eerder ontdekt en geschreven dat een van de gangmakers van die Facebook-campagne een aanhanger was van de beruchte fascistische organisatie Grijze Wolven.

Laat op de avond van de 19e maart zagen we op Twitter geciteerd worden uit een vonnis van de rechtbank uit 2007. Daarin werd gesteld dat er geen sprake van mishandeling was geweest en de kinderen terug naar natuurlijke ouders moesten. We zochten het geciteerde vonnis op, het stond er echt en de volgende ochtend checkten we bij de advocaat en bij Jeugdzorg of deze uitspraak de zaak Yunus betrof. Dat werd ook door de laatste bevestigd, zij het met tegenzin: “Wij mogen hier verder niets over zeggen” .

We schreven daarop een bericht met de kop  ‘Rechter wilde Yunus terug bij moeder’ en dat Jeugdzorg dat vonnis had tegengewerkt. Het was 11:15 uur in de ochtend en dat nieuws sloeg in als een bom. Ik moest zoals iedere week direct daarna de radio op en vertelde bij De Gids FM wat we ontdekt hadden.

Al snel daarna bleek dat het vonnis ingewikkelder in elkaar zat dan we dachten. De rechter stelt namelijk wel dat is gebleken dat Yunus nooit mishandeld is en dat de ouders wel degelijk voor hun kinderen kunnen zorgen, maar de uitspraak dat de kinderen terug moeten naar de biologische ouders heeft alleen betrekking op zijn twee broertjes. Lees het vonnis zelf en kijk of je dat er meteen uit haalt. Het verwarrende is dat Yunus  wel genoemd wordt [de minderjarige sub 3]  maar niet valt onder ‘de kinderen’.

Veranderde dat de essentie van de zaak? Nee zo bleek al snel want, en dat vermelde Medialogica niet, er is nog een ander vonnis. Het vonnis waarin Yunus wel aan de orde komt . En daarin staat onder meer in juridische taal: 

Anders dan Bureau Jeugdzorg is de rechtbank dan ook van oordeel dat er thans onvoldoende grond bestaat voor de conclusie dat het – veronderstelde – gebrek aan pedagogische kwaliteiten bij de ouders moet leiden tot een verlenging van de uithuisplaatsing van de minderjarigen.

Met betrekking tot [minderjarige 3] leidt het voorgaande evenwel niet tot de conclusie dat hij zonder nader onderzoek kan worden teruggeplaatst bij zijn ouders, aangezien hij op zeer jonge leeftijd bij de pleegouders is geplaatst en reeds tweeënhalf jaar bij hen verblijft. De komende maanden zal dan ook moeten worden onderzocht of een terugplaatsing naar de ouders nog in zijn belang is.

In gewone woorden: Yunus moest alleen bij zijn pleegouders blijven omdat hij inmiddels al te lang weg was bij zijn biologische ouders. Het kind woonde in 2007 immers al langer bij zijn pleegouders dan hij ooit bij zijn echte ouders was geweest. Dat is de enige reden dat het vonnis niet voor hem gold, maar de rechter wilde wel degelijk dat hij terug zou keren bij zijn ouders. Het onderzoek naar terugplaatsing werd niet uitgevoerd. Later werden de ouders alsnog uit de ouderlijke macht gezet, dat laatste is het verhaal dat iedereen kende. Wat er aan vooraf ging kwam nauwelijks aan de orde.

Een extreem onaangenaam interview Een week na de telefonische afspraak kwam de ploeg van Medialogica langs en vervolgens voltrok zich iets dat ik nog nooit heb meegemaakt en eigenlijk ook nooit meer hoop mee te maken. Het was het vervelendste interview dat me ooit afgenomen werd. Niet omdat het over een lastige en pijnlijke kwestie ging, maar vanwege de extreem onaangename manier van werken. Vanaf het eerste moment is de toon van de interviewer naar, op het agressieve af. 

In ons verhaal blijkt de maker nauwelijks geïnteresseerd. Wel in dat van hemzelf. Hij beweert bijvoorbeeld met grote stelligheid dat wij vooraf geen wederhoor hebben gepleegd. Ik antwoord dat we dat wel hebben gedaan maar ga twijfelen door zijn aanhoudendheid. Ik pleeg ter verificatie nog een telefoontje met de redacteur die het verhaal gecheckt heeft en overleg hem later mailtjes waaruit blijkt dat we wel degelijk wederhoor hebben gepleegd. Allemaal dingen die je natuurlijk niet te zien krijgt maar wel de sfeer van het gesprek bepaalden.

De methode verrast me. Bij iedere vraag die wordt gesteld, vraag je je op den duur af je op welke manier het antwoord weer tegen je gebruikt zal worden. Het leidt bij mij tot pijnlijke stiltes en gestotter.

Vervolgens gaat hij er aanhoudend op in dat de kop ‘Rechter wilde Yunus terug bij moeder’ niet klopte. Ik leg hem uit dat er sprake was van een misverstand en dat het naar de letter van het geciteerde vonnis niet klopt maar dat het lastig is omdat het tegenovergestelde ook niet waar is. De rechter vond namelijk dat de moeder best voor haar kinderen kan zorgen. Terwijl in het debat het tegenovergestelde beeld domineerde.

De interviewer bleef zich echter richten op het feit dat de kop niet klopte. Steeds werd de vraag herhaald, ik schat zo’n tien keer, steeds legde ik uit hoe genuanceerd het zat. Het heeft de uitzending niet gehaald. De interviewer beweerde dat de Volkskrant de fout ruiterlijk had erkend. “Ze noemen het hun grootste journalistieke blunder van de afgelopen jaren. Hoe kan het dan dat jij dat niet zo ziet?” Die laatste claim was in de uitzending niet terug te zien maar bepaalde wel de sfeer van het gesprek.

Voorgeschiedenis Ik vertelde de programmamaker dat de Yunus-kwestie duidelijk maakte hoe volkswoede werkt. Want wat was er gebeurd kort voordat het jongetje pardoes uit huis werd gehaald? “Dat weet ik niet”, antwoordde hij met een verbaasde blik, het soort onwetendheid dat je nooit terug ziet in de montage.

Dit is belangrijk om te begrijpen hoe het drama in gang werd gezet. Kort voordat Yunus in december 2004 uit huis werd gehaald speelde de tragische zaak rond het mishandelde meisje Savanna. Nederland was verbijsterd dat het zwaar mishandelde kind indertijd niet uit huis was geplaatst. Uiteindelijk was ze vermoord. Die gruwelijke zaak schokte iedereen, de politiek trok de teugels aan en maande Jeugdzorg tot streng optreden. Het werd een keerpunt in de werkwijze van Jeugdzorg.

Drie maanden na die geruchtmakende zaak meldde de moeder van Yunus zich in het ziekenhuis, haar jonge kind had een botbreuk. Gevallen, zei ze. Er werd melding gemaakt van een mogelijke kindermishandeling en Jeugdzorg nam geen enkel risico. Het kind werd uit huis gehaald, kort daarna gevolgd door zijn twee broertjes. Naar later bleek onterecht. Zonder de zaak Savanna was die uithuisplaatsing nooit gebeurd en was Yunus nu nog bij zijn moeder geweest. Hoe wreed is dat?

Online journalistiek Medialogica bleek daar niet in geïnteresseerd. De interviewer bleef maar herhalen dat we bij Joop een fout hadden gemaakt. Ik erkende keer op keer dat er sprake was geweest van een misverstand dat we snel hadden gecorrigeerd en legde uit dat online journalistiek met een andere dynamiek werkt dan een tv-programma waar vier weken aan gewerkt wordt. Ik vertelde hem ook dat de werkwijze “We might get it wrong, but we’re not wrong for long” , die over de hele wereld door internetredacties gevolgd wordt, aan kritiek onderhevig is. Dat ik daar zelf ook anders over ben gaan denken en over geschreven heb.  

Hij bleek er ook niet in geïnteresseerd dat door onze eerste vergissing Jeugdzorg gedwongen werd een feitenrelaas te publiceren. Daar werd duidelijk uit dat er nogal wat mis is gegaan in de zaak Yunus. Dat werd een paar uur later dan ook onze nieuwe kop: Jeugdzorg liet steken vallen.

Medialogica wilde weten of ik wist waar de informatie over dat vonnis vandaan kwam. Ik noemde de naam van de tipgever op Twitter. Iemand die ik redelijk vertrouw. De interviewer beweerde dat die persoon de informatie van een activist had. Ik checkte dat achteraf nog eens en sms-te hem dat hij het mis had. Opnieuw een onterechte beschuldiging die werd weggelaten in de montage maar wel het vraaggesprek kenmerkte.

Complot Toen het interview was afgelopen, spraken we nog na en werd me duidelijk wat het verhaal zou worden: een complot. De programmamaker vertelde dat hij had ontdekt dat de zaak opnieuw in publiciteit was gebracht door een Turkse correspondent die een afkeer heeft van homo’s. Vervolgens zou hij gaan aantonen dat de media, waaronder natuurlijk ook Joop, via een weblog misbruikt waren door de advocaat van de familie. Zijn stelling was dat de media bewust misleid waren en dat onder meer Joop daarin getrapt was door te melden dat de rechter het kind terugwilde bij de moeder. “ Dat was ook het standpunt van Jeugdzorg “, merkte ik op. “Maak je geen zorgen, die gaan we ook aanpakken. Ik zeg je hierbij toe dat ik je voor uitzending zal laten weten hoe zij reageren.” De verslaggever herhaalde die toezegging later in een mail maar liet vervolgens nooit meer wat van zich horen.

De val Vanwege de gekozen invalshoek was Medialogica niet echt geïnteresseerd in onze argumenten of ons verhaal. En ook niet in het verhaal over Yunus. De vraagstelling bood slechts twee mogelijkheden: Of ik moest erkennen dat we met Joop volledig misgekleund hadden. Of ik moest volharden dat we niks verkeerd gedaan hadden. Voor een nuance was geen enkele ruimte. Die nuance is: Ja, wij hebben een fout gemaakt, maar dat verandert niets aan de kern van de zaak.

Die nuance, niet iedere vergissing is meteen ook een fout, past niet in de verteltechniek van Medialogica. Een methode die, hoe bizar dat ook klinkt, verdacht veel lijkt op hetgeen ze zeggen bloot te willen leggen: “Ze zetten een val en na twee uur interview kun je niet anders dan erin lopen” , verzuchtte een collega die in een andere kwestie met ze te maken had. Hoe werkt die val? Nou ongeveer zo: Je zegt eerst bij herhaling tegen iemand dat hij een dief is. Vervolgens vraag je: “Vind je me aardig?” Die laatste vraag en het antwoord worden gebruikt om aan te tonen dat je onsympathiek bent.

De NOS klaagde na een andere ‘reconstructie’ over gemanipuleer met beelden. Medialogica monteerde in de aflevering over Johannes de Bultrug een Journaal-item opnieuw zodat het beter paste bij de bewering dat het nieuws te groot gebracht werd. De redactie van Medialogica zag zich achteraf genoodzaakt dat te erkennen, zie onderaan.  De bewuste  Let Op waarschuwing is – hoe ironisch – op andere sites of bij Uitzending Gemist niet terug te vinden.

Gelijkhebberig Ik heb wel eens eerder over Medialogica geschreven. Toen ging Medialogica over Zembla. In die aflevering hield Kees Driehuis vast aan de bewering dat Zembla niet verkeerd had gehandeld. Ik kon hem daar op basis van de feiten niet anders dan gelijk in geven maar het viel wel op dat hij nogal gelijkhebberig overkwam. Die gelijkhebberigheid doet je als kijker vervolgens twijfelen.

Nu, na mijn eigen ervaring, weet ik waarom dat zo is. En waarom ik zelf ook zo overkom. Medialogica lokt die reacties doelbewust uit en de kijker, die absoluut geen weet heeft van wat er zich tijdens het interview allemaal afspeelt, krijgt een paar brokjes. Puzzelstukjes die het beeld dat Medialogica van tevoren heeft uitgedacht moeten completeren. Bij een aanpak als die van Medialogica ligt zonder dat je er weet van hebt je rol als geïnterviewde net als het verhaal van tevoren al vast. ( Bekijk hier de aflevering ). Met de waarheid zoeken heeft het niet zoveel te maken. Waar kennen we dat van? Precies. Het is zoiets als Powned, maar dan zonder humor.