Logo Joop
De opiniesite van BNNVARA met actueel nieuws en uitgesproken meningen

De wreedheid van het 'eigen schuld'-denken

  •  
09-06-2015
  •  
leestijd 6 minuten
  •  
1256 keer bekeken
  •  
rook_300_01.jpg
Ivan Wolffers over waarom longkankerpatiënten niet zelf de oorzaak zijn van hun ziekte, in tegenstelling tot wat de meerderheid denkt
Longkanker Nederland voert campagne tegen het ‘eigen schuld’-stigma rondom longkanker. Uit onderzoek blijkt dat 55% van de mensen vindt dat longkankerpatiënten de ziekte aan zichzelf te danken heeft. Dit leidt ertoe dat patiënten niet de zorg en steun krijgen die ze nodig hebben. Daarom verschijnen op treinstations van grote steden billboards met ‘Niemand verdient longkanker’-posters. Ivan Wolffers ondersteunt deze campagne van harte en legt uit waarom en wat er mis is met ons beeld van de ziekte.
Niemand verdient kanker, ook de mensen met longkanker niet. Waarom worden ze dan toch gestigmatiseerd? Er is niemand die graag kanker heeft, hiv/aids krijgt op diabetes2 oploopt. Niemand solliciteert ernaar om ziek te worden. Niemand heeft het op zijn verlanglijstje staan.
RTEmagicC_lonG-300.jpg
Natuurlijk weten we – en dat is ook door wetenschappelijk onderzoek onomstotelijk aangetoond – dat bepaalde leefstijlen ingrijpende gevolgen voor de gezondheid hebben. En die leefstijlen kunnen veranderd worden, onder andere misschien via gedragsverandering. Maar wat heeft dat te maken met echt kanker krijgen? Niets.
Bij roken – een gewoonte waarvan we weten dat die er bij een op de twee rokers voor zorgt dat ze hun 65ste niet halen – ligt de gedragsverandering voor de hand: stoppen met roken. Betekent het dat je dus mag zeggen dat iemand die rookt en longkanker krijgt er zelf voor heeft gezorgd dat hij het kreeg?
Vier maal ‘NEE’. Nee 1: Mensen halen bevolkingsonderzoek en klinische zorg door elkaar. In een bevolkingsonderzoek gaat het om percentages van grote groepen die de risico’s in kaart brengen. De enige zekerheid die de resultaten bieden is de wijsheid ‘als je nooit rookt is de kans dat je longkanker krijgt kleiner dan als je wel rookt’.
Bij klinische zorg gaat het om één enkel uniek mens. Wat je uit een bevolkingsonderzoek hebt geleerd (dat de kans op longkanker toeneemt bij roken) heeft niets te maken met de man of vrouw die te horen krijgt dat er sprake van longkanker is. Er zijn mensen die nooit gerookt hebben en het krijgen, er zijn mensen die er ooit mee gestopt zijn en het krijgen, en er zijn ook mensen die roken en het krijgen.
Wel of niet roken? Er spelen veel meer factoren dan de vrije wil een rol. Daar wil ik nu naar kijken, maar niet nadat ik de lof heb gezongen over de Engelse taal waarin het spreekwoord bestaat ‘adding insult to injury’ . Boven op de ellende die je meemaakt je ook nog beledigen. Wat zijn het voor mensen die dat doen bij personen met kanker?
Nee 2: Dat zijn mensen die graag alle leed individualiseren en in het verleden speuren naar oorzaken voor een ziekte en niet verder kijken dan de persoon die het treft. Wetenschappelijk onderzoek leert echter dat het een maatschappelijk probleem is. Want dat is het.
In 1500 rookte er niemand in Europa. Waarom zou men? Er is niets in het lichaam dat er om vraagt: geef me nicotine want mijn lijf schreeuwt er om. Nee hoor. Hoe zou je op het idee komen om tabaksbladeren te zoeken, ze te drogen, ze in een papiertje te rollen, dat aan een kant in de brand steken en daar dan om de paar seconden aan de andere kant flink aan te zuigen? Je moet op het idee gebracht worden. Dat is gebeurd en het is uitgegroeid tot een gigantische economische activiteit waarmee schatten aan geld vergaard worden en waar veel mensen hun brood mee verdienen. Niet alleen fabrikanten, maar ook winkels, supermarkten, advertentiebureaus, belasting innende overheden en politici die geld ontvangen voor hun lobbyactiviteiten. Meer dan de helft van de films zou niet gemaakt kunnen worden zonder de sponsoring van de tabaksindustrie in ruil voor rookmomenten in onze blockbusters. De James Bond film Skyfall is daarin nog altijd koploper met meer dan 500 rookmomenten .
Sigaretten zijn door de tijd heen verkocht als stoer en mannelijk, modern en vrouwelijk, rebels en jong, gezellig en erbij horen, aantrekkelijk en internationaal, en als handige methode om niet dik te worden. Het terugdraaien van deze ‘roken is normaal’-cultuur is een kostbare klus en verloopt nog lang niet effectief. In Nederland rookt nog altijd ietsje meer dan een kwart van de volwassen bevolking. In landen met een strenger antirookbeleid ligt dat lager. In de VS ging men in 2014 onder de 20 procent.
Het is onzin om mensen met longkanker de schuld te geven als het antirookbeleid niet krachtig en voortvarend is. Nee, het is niet de eigen schuld van mensen die longkanker krijgen, maar van een samenleving waarin roken nog steeds als normaal wordt gezien. Zeker omdat het hier ook nog  eens om een verslaving gaat waar ze nooit om hebben gevraagd en die niet elke groep in Nederland in dezelfde mate treft.
Nee 3: Het bevolkingsonderzoek laat zien dat mensen die roken meer kans op longkanker hebben, maar het laat ook zien dat niet alle groepen in de samenleving even sterk getroffen worden en bovendien weten we inmiddels ook nog dat de genetische achtergrond bepalend is bij de kans dat je met roken kunt stoppen en van je nicotineverslaving af kunt komen.
In de groep met een lagere sociaaleconomische status wordt bovendien meer gerookt. Gedragswetenschappelijk onderzoek laat zien dat dit onder andere samenhangt met zelfbeeld. Beginnen met roken (en daarmee doorzetten) moet gezien worden binnen mogelijke strategieën om jezelf neer te zetten, zelfvertrouwen te krijgen. Stoppen met roken is moeilijk voor mensen die  het gevoel hebben dat er meestal over ze beslist wordt en dat ze eigenlijk nooit zelf iets kunnen beslissen. Dat hangt weer samen met sociaal milieu en met opleidingsniveau. Even terzijde: het zijn ook juist de mensen met hoog inkomen, hoog opleidingsniveau en een goede baan die zo goed weten dat de ‘anderen’ het ontbreekt aan wilskracht om te stoppen met ongezonde gewoontes´. Hebben ze zelf dan zo veel wilskracht?
RTEmagicC_008f6c186a.jpg
Nee 4: Het idee van de wilskracht is een christelijk en juridisch concept om goed van kwaad te onderscheiden zonder de suggestie te willen wekken dat je een moralistisch oordeel hebt. Het wordt zwaar overschat, want mensen reageren vooral op omgevingsprikkels. Zo zitten ze nu eenmaal biologisch in elkaar: een wezen dat ruikt, voelt, ziet, ruikt, aanvoelt, hoort en daarop via een wondermooi samenspel van neurotransmitters, hormonen, stemmingen op reageert. Het is allemaal ingepland en ingebouwd. Was het niet zo, dan was de mens al lang uitgestorven en het is lastig om dat verdedigende systeem te overrulen.
Vrije wil? Alle onderzoek naar hoe de mens reageert op prikkels, laat zien dat de onwillekeurige reactie al plaats heeft gehad voordat de informatie daarover ons bewustzijn bereikt. Dat bewustzijn kan dan niet veel anders meer doen dan de verantwoordelijkheid ervoor op zich te nemen en te denken dat het zo gewild is. Voor een goede campagne tegen roken is het daarom nodig vooral om de leefomgeving te bevrijden van rookprikkels en om roken niet te stigmatiseren.
Niet meer de hele dag van die zinloze discussies over wilskracht en vrije wil. Alsjeblieft. Dat doet mensen met longkanker misschien nog meer pijn, want tot nu toe dachten mensen het misschien maar hielden ze tenminste hun mond, maar vandaag is er bij de media een vrijbrief voor ongeremd slaan op de ‘slappe wil’-trommel en dat gaat heen over de hoofden van mensen met longkanker.
RTEmagicC_ivan_01.jpg.jpg
Het laatste boek van Ivan Wolffers is ‘Als de tijd voor altijd stil zou staan ‘
Volg Ivan Wolffers ook op Twitter Ivan schrijft voor Joop regelmatig een Gezond Weetje:  klik hier voor een overzicht
 cc-foto: Pilar Castro

Meer over:

opinie, leven
Delen:

Praat mee

onze spelregels.

avatar
0/1500
Bedankt voor je reactie! De redactie controleert of je bericht voldoet aan de spelregels. Het kan even duren voordat het zichtbaar is.