Dodenherdenking moet seculier en pluriform worden

Er was dit jaar weer veel te doen over de Dodenherdenking. Een kind kon een gedicht niet voorlezen over een foute oom die niet vergeten mocht worden. En in mijn woonplaats werd uit oogpunt van verzoening langs de graven van tien dode Duitse bezetters gedefileerd. Wat op veel bezwaar stuitte. Gaat het om onzinnige, postmoderne opvattingen over daders en slachtoffers?

Iedereen heeft een mening over wie of wat we precies moeten gedenken. Maar de laatste Dodenherdenking drukte mijn neus op een aspect waarover niemand het heeft: de vorm van de organisatie. In veel plaatsen bestaat de herdenking uit twee delen: een plechtigheid in een kerk en het krans leggen met twee minuten stilte en soms een Last Post. Deze vorm ademt nog steeds de sfeer van vlak na de oorlog, toen het merendeel van de Nederlandse bevolking aangesloten was bij een godsdienstige organisatie. Zij het dat de sfeer tegenwoordig wat oecumenisch is. Dus men zingt iets katholieks, iets protestants, er is een snufje joods. Men leest uit de Schrift en bidt een gezamenlijk gebed. Het tweede deel speelt zich af bij een monument, in kleinere plaatsen vaak op een begraafplaats. Ook daar godsdienstige liederen annex het Wilhelmus.

Waarom toch nog steeds die door en door christelijke sfeer? Ook buiten de grote steden is de bevolking immers anno 2012 enerzijds steeds minder religieus en wordt de overblijvende minderheid anderzijds steeds multireligieuzer.

Voor mij gaat de herdenking over de burgerslachtoffers en de verzetsstrijders. Mijn voorzaten in brede zin die zijn omgekomen en mijn politieke kameraden – onder wie zich ook gelovigen bevinden – die in het verzet zijn gesneuveld. Dat de Last Post gespeeld wordt voor de Nederlandse soldaten die bij de Duitse invasie zijn omgekomen en voor de geallieerde soldaten die bij de bevrijding van ons land zijn gedood, daarmee heb ik geen enkele moeite. Amerikanen maken daarvan een militaristisch ritueel, in ons land is dat gelukkig meestal bescheiden en daardoor soms zelfs ontroerend. Bovendien vormen deze soldaten een argument om de herdenking te beperking tot hun periode ’40-’45. De oorlogen waarin later Nederlandse soldaten vochten, zijn immers niet oncontroversieel. Bijvoorbeeld de koloniale oorlog tegen Indonesië en de imperialistische tegen Irak en Afghanistan.

Op de begraafplaats in Vorden droeg iemand de vlag van Israël, als een mesjoche supporter van Ajax. Zijn organisatie liet dan ook een vliegtuigje rond brommen met de tekst ‘Vorden is fout!’. Maar de staat Israël bestond niet in ’40-’45. Die vlag hoort dus niet bij de herdenking, ook al vanwege de Joodse nabestaanden die zich niet met de regeringspolitiek van het huidige Israël identificeren. Duitsers? Merkwaardig dat het altijd vanzelf sprak, de aanwezigheid op de Dam van Bernhard von Lippe en Claus von Amsberg. De eerste was, weliswaar voor 1940, SS’er, de tweede diende tot het eind van de oorlog in Hitlers leger. Maar die waren natuurlijk geen echte Duitsers. Jaren later bemoeit een Zutphense rechter zich met de Vordense herdenking en mogen officials niet langs tien Duitse graven lopen. Op een botte manier wordt hiermee ontkend dat in de grensgebieden de relatie met Duitsers uiteraard anders is dan in de Randstad. Er bestaan culturele overeenkomsten en familiale banden. In de periode 1933-1940 hebben grensbewoners veel Duitse vluchtelingen geholpen. In ‘40-‘45 werden zij zelf soms door Duitsers geholpen, als zij in het kader van de Arbeidsdienst in het Derde Rijk te werk waren gesteld. Enerzijds is het lot van die gesneuvelde dienstplichtige Duitse soldaten tragisch. Anderzijds, wanneer een vreemde mogendheid een land binnenvalt, is het de morele plicht van elke burger om als die in de gelegenheid verkeert en geen onschuldig collateral damage veroorzaakt, zoveel mogelijk vijandelijke soldaten uit te schakelen. By hook, or by crook. Elke soldaat is immers de bezetter. Van mij handen er ook twinitig Duitsers mogen liggen. Tegelijkertijd hebben mijn politieke voorzaten destijds geprobeerd om hen te overtuigen van het geven van inlichtingen, te schipperen en zelfs te deserteren. Aangeboden hen daarbij te helpen. Ze waren hier niet allen vrijwilllig. De verzoeningssfeer jegens Duitsland zou echter beter in het kader van Europese rituelen kunnen worden gekanaliseerd. Want de verzoeningssfeer met de aanwezigheid van Duitse ambassadeurs en andere vertegenwoordigers op 4 en 5 mei en het herdenken van dode bezetters, heeft een sterk ‘religieuzerig’ karakter. Hebt u vijanden lief. Het is beter voor je ziel om niet te haten, maar te verzoenen. Maar wat als je niet aan die religieuzerige dingen wil meedoen? Terug naar de godsdienstige dominantie. De officiële herdenking van de slachtoffers in Apeldoorn, 8 mei 2009, vond niet plaats in een religieuze locatie, maar in theater Orpheus en die in Alphen aan de Rijn in het Castellum Theater. Op 21 augustus 2011 verzamelde men zich voor de Noorse slachtoffers van Anders Breivik in het stadion Oslo Spektrum. Tijdens de herdenkingen van 9/11 vorig jaar reserveerde burgemeester Bloomberg van New York geen plaats voor een invulling door religieuze leiders. Waarom zou de dodenherdenking zich bij ons voortaan niet in seculiere locaties voltrekken? Waarbij religie uiteraard een rol speelt, maar volstrekt niet de hoofdrol en zeker niet de regie in handen heeft. Laat dus de Dodenherdenking zich concentreren op verzet, slachtoffers en bevrijders. Maar maak de vorm pluriformer, los van het vergane God, Nederland & Oranje uit 1945. Zodat ook een ongelovige republikein wordt binnengesloten die zijn politieke traditie wil herdenken, waarbinnen velen eveneens ongelovig en republikein waren. Laat de rechter zich voortaan niet met een goedbedoeld dorpsinitiatief bemoeien, maar lasterlijke vliegtuigspandoeken aanpakken. En laat het bevrijdingsfeest niet – onder politiebegeleiding – verstoren door het oorverdovende gedreun van vierduizend motorrijders die eisen dat ze boven de wet staan.