Logo Joop
De opiniesite van BNNVARA met actueel nieuws en uitgesproken meningen

Dualisme en foutief mensbeeld zijn de ware oorzaken van de toeslagenaffaire

  •  
12-01-2021
  •  
leestijd 4 minuten
  •  
426 keer bekeken
  •  
Session de l'Assemblée parlementaire, juin 2019

© © Council of Europe

Als regelgeving van de overheid geen rekening houdt met de situatie waarin mensen zich bevinden, gaat het vroeg of laat fout
Met een bewonderenswaardige vasthoudendheid heeft Pieter Omtzigt zich vastgebeten in het kindertoeslagen dossier. Als parlementariër ziet hij het als zijn belangrijkste taak om de regering te controleren. Het geval van de toeslagen affaire, maar ook eerder door hem uitgevoerde onderzoeken maakt het voor Omtzigt duidelijk dat het vertrouwen van de overheid ernstig is geschonden. Voor het herwinnen van het vertrouwen is voor Omtzigt een nieuw sociaal contract tussen Overheid en burger nodig. Op 30 december was Omtzigt te gast bij het VPRO radioprogramma het Marathoninterview.
Hemel en aarde heeft Omtzigt moeten bewegen om de juiste informatie boven tafel te krijgen. Dit cumuleerde in een emotioneel debat in 2019 toen duidelijk werd dat het parlement een cruciaal ambtelijk memo van een hooggeplaatste jurist was onthouden. Zeer verbolgen over het achterhouden van de informatie, die daardoor nog extra veel leed bij ouders had veroorzaakt, weet Omtzigt de oorzaak van het niet informeren van de Kamer aan de Rutte doctrine. ‘De regering legt niet vast wie het besluit neemt. De regering bepaalt zelf welke informatie ze aanreikt aan de kamer.’
Het is echter niet zozeer de ‘Rutte doctrine’ die het probleem veroorzaakt als wel het dualisme. Het dualisme gaat uit van een strikte scheiding tussen de controlerende en uitvoerende macht. Als uitvoerende macht heeft het kabinet een aanzienlijk ambtenarenapparaat tot haar beschikking. Het ambtelijk apparaat reikt de bewindspersonen informatie aan op basis waarvan het kabinet uiteindelijk een bestuurlijke afweging maakt. Kamerleden hebben niet de beschikking over uitgebreide ambtelijke ondersteuning. Als zij iets willen weten dan moeten ze dat bewerkstelligen via vragen aan de minister of staatssecretaris. De minister informeert vervolgens de Kamer. Het gaat hierbij om bemiddelde informatie. De informatie komt nooit rechtstreeks van de bron, de ambtelijke adviseur, bij de Kamer. Adviezen zijn gefilterde adviezen. Filters op onder andere ‘bestuurlijke ‘gevoeligheden’ door meerdere managementlagen en uiteindelijk de verantwoordelijke bestuurder.
Het filter is dermate sterk dat zelfs bij het beantwoorden van de Kamervragen in het hoofd van de beleidsadviseur de vraag speelt: ‘Hoe kan ik mijn bestuurder uit de wind houden? Hoe zorg ik dat hij of zij niet in de problemen komt? Deze gedachtegang en de filters die door management en bestuur op informatie worden losgelaten beperken de mogelijkheid tot het goed kunnen uitoefenen van de controlerende taak door parlementariërs.
De oplossing is éénvoudig. Stop met het filteren van ambtelijke adviezen. Laat zien welke bestuurlijke afweging het kabinet maakt op basis van de informatie en scenario’s die door de ambtenaren zijn aangereikt. Voeg het ambtelijk advies toe bij de informatie die naar de Kamer gaat. Gevolg is een transparant besluitvormingsproces. Parlementariërs kunnen vervolgens op basis van eigen bestuurlijke afweging kijken of zij tot dezelfde keuze zouden zijn gekomen, zo niet dan kan het kabinet nader aan de tand worden gevoeld.
In het marathoninterview ergerde Omtzigt zich aan de beeldvorming die rond zijn persoon is opgetrokken. ‘Omtzigt ziet spoken’, ‘pitbull Omtzigt’. Voor Omtzigt moet de discussie gaan over feiten en niet over percepties. Percepties vervuilen de discussie, leiden af van de feiten en schaden het vertrouwen. Voor het winnen van het vertrouwen zet Omtzigt in op een nieuw sociaal contract tussen overheid en burger. Belangrijke elementen in het nieuw contract zijn het oprichten van een nationaal grondwettelijke hof, versterken van de band tussen parlementariërs en burger door een ander kiesstelsel en het organiseren van onafhankelijk toezicht en onderzoek. Bij Omtzigt lijkt alles te draaien om het boven tafel krijgen van de feiten. Feiten die de burger beschermen. Feiten waarmee de parlementariër kan controleren. Feiten die keuzes inzichtelijk maken. Feiten waarmee beleid kan worden gevormd.
Echter goed beleid begint met een correct mensbeeld. In het mensbeeld van Omtzigt is beleid een zakelijke afweging van alle voor- en nadelen. Als econometrist heeft Omtzigt veel vertrouwen in de mens als rationeel denkend wezen, de homo economicus. Dit mensbeeld is onjuist. In 2010 publiceerde de WRR het boekje ‘Hoe mensen keuzes maken?’ Auteur Tiemeijer laat aan de hand van inzichten uit de psychologie zien dat keuzes maar ten dele het gevolg zijn van een rationele afweging. Laat mensen denken aan bejaarden en ze lopen automatisch langzamer. Aversie voor verlies, onbewuste processen, need to belong, spelen vaak een veel belangrijkere rol.
Tiemeijer komt tot de conclusie dat de mens is als een kanovaarder. Hij wordt meegevoerd op een continue stroom van stimuli in zijn fysieke en sociale omgeving. Voor de geoefende kanovaarder is het mogelijk de koers enigermate bij te sturen, maar de mogelijkheden daartoe zijn beperkt. Goed beleid betekent dat ingespeeld wordt op de gevoelswaarde van mensen, de mate waarin het mogelijk is mensen iets te leren, de normen en waarden van de groep en de manier waarop een keuze wordt aangeboden (framing).
Als regelgeving van de overheid geen rekening houdt met de situatie waarin mensen zich bevinden, gaat het vroeg of laat fout. Het is onvoldoende als de feiten voor burgers uitgestald zijn. Onvoldoende als in een nieuw sociaal contract de rechten van burgers en de mogelijkheid van onafhankelijk toezicht en onderzoek geborgd zijn. Vertrouwen ontstaat niet door Omtzigts sociaal contract. Vertrouwen ontstaat alleen als de overheid voorbij de feiten kijkt, dat wil zeggen als Omtzigts mensbeeld van de homo economicus plaats maakt voor de kanovaarder van Tillmeijer.
Delen:

Praat mee

onze spelregels.

avatar
0/1500
Bedankt voor je reactie! De redactie controleert of je bericht voldoet aan de spelregels. Het kan even duren voordat het zichtbaar is.