Een achttiende-eeuwse Geert Wilders?

De Partij voor de Vrijheid bestaat sinds 2005. De partij wordt niet zelden in verband gebracht met het fascisme, soms om de ideologie van de PVV te verklaren, maar soms ook om de partij zwart te maken. De PVV beschouwt zichzelf uiteraard niet als fascistisch. In zijn poging om de PVV van een eigen ideologie te voorzien, schreef Martin Bosma het boek De schijn-élite van de valse munters, waarin hij de conservatieve sociaal-democratische politici Willem Drees senior en junior probeerde te annexeren. Zij zouden in de jaren zeventig al gewaarschuwd hebben voor de islam, en waren dus profeten die de laatste profeet Geert Wilders waren voorgegaan.

De PVV in Overijssel zocht begin 2011 ook naar een vroege profeet, en kwam uit bij de achttiende-eeuwse Overijsselse politicus Joan Derk van der Capellen tot den Pol. In het verkiezingsprogram schrijft de provinciale PVV over hem:

Hij sprak direct tot het volk en ijverde voor de vrijheid van meningsuiting (!). Door de heer Van der Capellen ging de politiek weer ergens over.

Verder prijst de PVV Overijssel Van der Capellen aan om zijn inzet voor “het gewone volk”. De achttiende-eeuwse politicus wordt geschetst als een soort van Wilders dus, een provocerende populist.

Op de poging van Bosma om vader en zoon Drees voor de PVV te annexeren is veel kritiek geweest, niet in de laatste plaats door Willem B. Drees, kleinzoon en zoon van. “Nederland is een vol land”, zei Drees junior ooit op een verkiezingscongres. Volgens zijn zoon ging deze zin over het geboorteoverschot. Drees junior vond dat immigratie open moet staan voor tal van groepen buitenlanders , allereerst voor hen die asiel zoeken, maar ook voor anderen. Wordt Van der Capellen ook ten onrechte voor het PVV-karretje gespannen? Wat voor politicus was hij eigenlijk? Wat was er positief aan Van der Capellens politieke optreden? Wat was er negatief? En wat was zijn politieke erfenis? Was hij echt een achttiende-eeuwse Geert Wilders?

Voordat Nederland in 1798 een eenheidsstaat werd, lag de macht bij de provincies. Nederland was allesbehalve een democratie. Regenten benoemden elkaar, of werden door de stadhouder aangewezen. Van der Capellen wilde Nederland democratiseren, te beginnen bij Overijssel. Hij nam tegendraadse standpunten in, maakte slim gebruik van de pers en deed een beroep op de stem van de burger. Dankzij het protest van Van der Capellen werd de in Nederland gelegerde Schotse Brigade niet aan de koning van Groot-Brittannië uitgeleend, die hiermee de Amerikaanse opstand wilde neerslaan. Van der Capellen bracht zijn advies via de pers naar buiten, zodat de publieke opinie zich fel tegen de uitlening van de Schotse Brigade keerde, en de Britse koning besloot zijn verzoek in te trekken. Het feit dat Van der Capellen via de pers de burger probeerde te bereiken, zette bij zijn collega-Statenleden kwaad bloed. In 1778 besloten ze hem de toegang tot de Statenvergadering te ontzeggen. Vier jaar zou Van der Capellens politieke belang schap duren. Dankzij een petitieactie keerde Van der Capellen weer terug in de Staten, waar hij tot zijn overleden in 1784 voor politieke veranderingen bleef pleiten. 

Aan de democratisering van Nederland heeft Van der Capellen een belangrijke bijdrage geleverd. In een tijd dat de stadhouder en de regenten alleen de beslissingen maakten, probeerde hij met behulp van de pers de burger politiek te mobiliseren. Ook streed hij voor de gelijkberechtiging van de verschillende levensbeschouwingen (tot 1798 werden katholieken, remonstranten en joden gediscrimineerd) en voor sociale rechtvaardigheid.

Aan het optreden van Van der Capellen kleefde echter ook een negatieve kant. Hij gebruikte in zijn strijd harde woorden, stond niet open voor kritiek, trok alles in het persoonlijke, speelde graag de rol van martelaar en dreef op deze manier discussies enorm op de spits. Dat Van der Capellen in 1778 geschorst werd, had ook alles te maken met zijn pittig gekruide woorden en ongezouten kritiek.

Maakte dit Van der Capelllen tot een populist? Ja en nee. Zijn politieke stijl verschilt eigenlijk niet van de stijl van populisten, maar Van der Capellen trad op in een tijd dat er nog geen democratische vertegenwoordiging was, terwijl de populisten van nu juist ageren tegen de gekozen vertegenwoordiging. In zijn boek Van regentenmentaliteit tot populisme stelt historicus Henk te Velde dan ook dat Van der Capellen daarom geen populist is in de moderne betekenis van het woord. Omdat Pim Fortuyn en partijen als EénNL en de PVV zich op de populistische kant van Van der Capellen beroepen, kunnen we hem wel beschouwen als een populist avant la lettre.

Niet alleen populisten beroepen zich echter op Van der Capellen. Vanwege zijn vooruitstrevende liberale standpunten is Van der Capellen populair bij D66 en bij sommige VVD’ers. Düzgün Yildirim, de voormalige Overijsselse politicus die zich in 2007 van de Socialistische Partij heeft afgescheiden, beschouwde Van der Capellen ten slotte ook als een illustere voorganger en voorbeeld. Zoals Van der Capellen streed tegen de dictatuur van de Oranjestadhouder, zo streden Yildirim en zijn medestanders tegen de dictatuur van  de rode stadhouder van de SP.

Al met al is Van der Capellen, ondanks zijn tegendraadse standpunten en zijn populistische stijl van politiek bedrijven, geen achttiende-eeuwse Geert Wilders. Van der Capellen was geen conservatief maar een vooruitstrevend politicus, die voor de gelijkberechtiging van de verschillende levensbeschouwingen was. Zijn ‘populisme’ was niet gericht tegen democratisch verkozen politici, maar tegen de regentenkaste die zichzelf aanvulde. Het beroep van de PVV in Overijssel op Van der Capellen is geen volkomen onzin, zoals Bosma’s beroep op vader en zoon Drees, maar wel erg eenzijdig. Historici zijn er voor, om gemakzuchtige historische parallellen en vergelijken te corrigeren, waar dat nodig is.