Een racistische opmerking maakt je nog geen racist

Plots heeft iedereen in Nederland een mening over wie er wel of niet racistisch is, en waarom. Naast de jaarlijks terugkerende discussie over Zwarte Piet worden er inmiddels ook andere karikaturen aan de kaak gesteld. Ushi, bijvoorbeeld, van Wendy van Dijk. En Gordon, met zijn slechte grappen bij Holland’s Got Talent. Onschuldig vermaak, of ronduit kwalijk?

Deze discussie is een beetje als de doos van Pandora: eenmaal opengebroken, komt er heel veel ellende tevoorschijn. Maar juist daarom mogen we het niet langer uit de weg gaan. We moeten er alleen wat beter in worden.

Humanity in Action verzorgt al vijftien jaar een 4-weken durend zomerprogramma over de rechten van minderheden in Westerse democratieën. Voor de meeste deelnemers uit de Verenigde Staten, Nederland en Bosnië-Herzegovina, is de ‘racisme-dag’ met stip het meest gevreesde onderdeel. Voor sommigen is het bedreigend omdat het ze persoonlijk raakt. Anderen voelen zich boos of verlamd wanneer ze, vaak voor het eerst, geconfronteerd worden met een probleem waar ze onbedoeld deel van uit maken. Daar sta je dan, met je goeie bedoelingen en je Master in Mensenrechten. Ineens hoor je bij de slechteriken. 

Pietitie Natuurlijk is het allemaal niet zo zwart-wit. Gelukkig maar. Op een aantal racistische reaguurders na, houden de meeste mensen die de Pietitie tekenen en lachen om Wendy van Dijk er geen enge ideeën op na. Dat ze daar nu indirect van beschuldigd worden, is voor hen compleet onterecht.

Aan racisme kleeft onlosmakelijk de associatie met nazisme, bruut geweld en gevangenisstraf. Het centrale probleem is echter institutioneel racisme, een systeem waarin sommige personen meer of juist minder kansen krijgen dan anderen en beter of slechter behandeld worden, omwille van hun etnische identiteit. Hoewel er over de precieze inhoud, grenzen en betekenis gediscussieerd kan worden, leven wij onmiskenbaar binnen zo’n systeem, en versterken we het bovendien vaak onbedoeld met onze slechte grappen en kwetsende karikaturen. Die zijn pas echt leuk, als iedereen daadwerkelijk gelijk is.

Slavernijverleden Tijdens de vele intensieve discussies die zich de afgelopen weken afspeelden in het publieke domein heb ik vaak aan mijn Amerikaanse collegae en studenten gedacht. Waar de Verenigde Staten voor velen symbool staan voor polarisatie, de Tea Party en FOX News, heb ik dankzij mijn werk ook andere associaties. Het nationale slavernijverleden, racisme en discriminatie zijn daar altijd zo openlijk aanwezig geweest, dat ontkenning geen optie was. Daarom is men decennia geleden al begonnen met het ontwikkelen van een discours dat constructief praten over dit onderwerp mogelijk maakt. Uiteraard zijn de discussies er fel en gepolariseerd, en niet alleen op het internet. Maar dat structurele ongelijkheid en institutioneel racisme deel uitmaken van de Amerikaanse samenleving, dat is voor iedereen duidelijk. Men is het hoogstens oneens over wat er aan gedaan moet worden.

Hier in Nederland is het gesprek over racisme daarentegen relatief onontgonnen terrein, en een misverstand zit in een klein hoekje. ‘Rassen bestaan toch niet’ en ‘ik ben kleurenblind’ zijn van die goedbedoelde opmerkingen die de plank faliekant mis slaan. Daar gaat het namelijk niet om. Blind (willen) zijn is nou precies een privilege van mensen die geen last hebben van discriminatie. Zij die wel gediscrimineerd worden, zijn niet gebaat bij oogkleppen. Voor hen is een eerlijke discussie het broodnodige begin van verandering. Misschien is gebrek aan erkenning wel wat etnische minderheden in Nederland het meest steekt. Openlijk racisme kun je tenminste bestrijden of tegenspreken. Weggewuifd worden is dodelijk. 

Tandplak Nu het debat over racisme ook hier is opengegooid, moet het wel goed worden gevoerd. Daarbij kunnen we profiteren van de enorme schat aan Amerikaanse literatuur over dit onderwerp. Voor hen met minder tijd of een kortere aandachtspanne, biedt Youtube uitkomst. ‘How I Learned to Stop Worrying and Love Discussing Race’ van HipHop DJ en blogger Jay Smooth bijvoorbeeld geeft een cruciale tip voor het bespreken van racisme in ieder gezelschap: ‘iets racistisch zeggen of doen, is niet hetzelfde als een racist zijn’. Deze nuancering lijkt voor de hand liggend, maar dat onderscheid daadwerkelijk maken is niet eenvoudig en wordt nog wel eens vergeten. En dat levert geheid ruzie op.

Ook komt hij met de volgende gevatte metafoor: “racisme kun je het beste vergelijken met tandenplak. Je komt er nooit helemaal af, maar je kunt wel blijven poetsen”. En juist in de tijd van pepernoten en marsepein, kan zo’n extra poetsbeurt geen kwaad.