Elk genie mag zijn genialiteit uiten en elke lul zijn lulligheid

Vrijheid van meningsuiting is altijd oké behalve als het om oproepen tot discriminatie of geweld gaat. Daar ligt de grens, zo luidt een algemeen aanvaarde opvatting. Toch zagen de klassieke media, talloze bloggers en vele politici in 2014 straffeloos kans om zulks te doen. Dat niet alleen. Zij oogstten er bewondering mee bij grote delen van de publieke opinie en regeringen wisten niet hoe snel ze aan die oproepen gehoor moesten geven. Sindsdien wemelt het van de ‘geallieerde’ bommenwerpers en drones boven het grondgebied van de Islamitische Staat. Zij proberen met massaal geweld de opmars van de jihadstrijders daar te keren. Er is heerst vaak genoeg onverholen vreugde als er berichten binnensijpelen over slachtoffers onder deze strijders, vooral als ze afkomstig blijken uit Nederlandse volksbuurten. Ook daartegen wordt niet opgetreden.

Sociaal contract Wat klopt er niet aan deze redenering? Ze gaat uit van de grondgedachte dat het gebruik van geweld nooit en onder geen enkele omstandigheid geoorloofd is. Zo zitten onze samenlevingen echter niet in elkaar. Die zijn gebaseerd op wat sinds Rousseau een sociaal contract heet. Daarin is het gebruik van geweld alleen toegestaan door specifieke staatsinstanties, in het bijzonder de politie en de strijdkrachten. Daaruit volgt dat je die wel mag oproepen er eens stevig tegenaan te gaan maar particulieren niet, of dat nu jihadi’s zijn, woedende buurtbewoners of aanhangers van een specifieke voetbalclub.

Zijn dan ook discriminatie in woord en daad het monopolie van overheidsorganisaties? Neen, althans niet in Nederland, want het achterstellen van bevolkingsgroepen behoort hier niet tot het sociaal contract. In andere landen, zoals Saoedi-Arabië is dit wel het geval. Daar gaat men ervan uit dat aanhangers van andere dan door de staat gesanctioneerde geloofsopvattingen in hun rechten en vrijheden horen te worden gekort. Wij hier denken daar blijkens onze constitutie anders over: op het grondgebied van het Koninkrijk der Nederlanden worden alle mensen onder gelijke omstandigheden gelijk behandeld. En voor de rest niks.

Onafhankelijke rechter Deze beginselen blijken in de praktijk tot minder heldere scheidslijnen aanleiding te geven dan je zou hopen. Daarom is het niet altijd duidelijk of bepaalde uitingen kunnen worden aangeduid als oproepen tot discriminatie, of tot geweld door anderen dan overheidsdienaren. Dan wordt die duidelijkheid gevraagd aan een functionaris die tot het geven daarvan specifiek is aangesteld: de onafhankelijke rechter. Dit jaar gaat deze bijvoorbeeld bekijken of zulks het geval is met uitspraken van de politicus Geert Wilders over ‘minder Marokkanen’ en dat hij dat gaat regelen.

U mag van uw kant overigens vrijelijk schamperen over deze gang van zaken, daarbij reppend niet over onafhankelijke maar over D66-rechters, ja er zelfs tekeningen over maken. Dit alles betekent dat iedereen het heilige en onvervreemdbare recht heeft om afbeeldingen te vervaardigen van de profeet Mohammed. Zo lang dat maar niet gebeurt in het kader van discriminatie of het oproepen tot niet-overheidsgeweld.

Hakken in het zand In de eerste dagen na de moordpartij op de tekenaars van Charlie Hebdo was deze opvatting vrijwel algemeen, maar nu zijn toch ook andere geluiden te horen. Zo schreef Aad Lips op deze site:

Wat Mohammed is voor moslims, is vrijheid van meningsuiting voor westerlingen. Heilig. Het verschil is alleen dat moslims niet aan onze vrijheid van meningsuiting mogen komen. Maar wij wel aan Mohammed. Iets klopt er hier niet.”

Lips voegt daar een heel betoog aan toe waarin hij duidelijk maakt dat je met beledigende tekeningen je doelgroepen niet zult overtuigen. Integendeel, die zetten de hakken in het zand. Dat is de afgelopen weken ook gebleken. In islamitische kring zijn niet alleen de moorden maar nadrukkelijk ook de karikaturen van Mohammed scherp veroordeeld. In tegenstelling tot wat Lips beweert, klopt het allemaal als een bus. Daar is ook niets tegen. Nederland kent immers de vrijheid van meningsuiting.

Je wordt als het ware uitgenodigd om tekeningen of betogen die je niet aanstaan, scherp te veroordelen. Je mag zelfs eisen dat de wetgeving op de godslastering niet wordt afgeschaft maar juist aangescherpt om aan dit gegeven voorgoed paal en perk te stellen. Vers twee is of je dan je zin moet krijgen. Veroordelen mag, verbieden niet.

Geitenneukers Het argument dat felle karikaturen of grove betogen – denk aan Theo van Gogh met zijn geitenneukers – geen bijdrage leveren aan een vruchtbare dialoog – is hier niet relevant. Het hoeft immers helemaal niet de bedoeling te zijn van een meningsuiting om daarmee het debat te bevorderen. Heel veel uitingen hebben juist de bedoeling om af te grenzen in plaats van te verbinden. De eigen parochie moet er een goed gevoel van krijgen, die van een ander niet. Denk daarbij aan de toespraken van Geert Wilders of van de lieden, die in zijn kring als haatbaard worden aangeduid. Of aan de meeste tweets. Het zou me wat moois zijn als de vrijheid van meningsuiting uitsluitend tot verbindende teksten en tekeningen mocht leiden.

Je zou trouwens de politici en machthebbers de kost moeten geven die in het geheim van zo’n regeling dromen: dat ze iedereen vast kunnen zetten of beboeten die niet verbindend maar verdelend optreedt.

Zelfcensuur Zaterdag stond in Trouw  een groot artikel over de wenselijkheid van zelfcensuur. Die was in een beschaafde maatschappij noodzakelijk, betoogde de auteur. Anders was het samenleven onmogelijk. Ruzie zoeken en vijanden maken is in de meeste gevallen inderdaad contraproductief. Daarom is het zelden verstandig om precies te zeggen wat je denkt: het komt je op ontslag te staan of klappen of erger. Je bereikt er niet mee wat je wilt. De meeste mensen geven hun mening in de meeste omstandigheden omfloerst en/of sterk aangelengd. Dat is echter geen censuur. Dat is takt.

Wie een brede dialoog op wil zetten tussen christenen en moslims, kan op de homepage van de discussiesite beter geen portret van Mohammed plaatsen. Dat zou aan de andere kant wél een goed idee zijn als je het erfgoed van Theo van Gogh ongeschonden voor het nageslacht wilt bewaren, maar dat is een geheel andere doelstelling. Als je er goed naar kijkt, is dat van die zelfcensuur trouwens een vreemde term. Het kenmerk van censuur is nu juist, dat die door een ánder wordt uitgeoefend: je moet je tekening of je tekst eerst aan de censor voorleggen. Die geeft daarna al dan niet toestemming tot publicatie. Je zou het sturen van dreigtweets naar tekenaars ook een vorm van censuur kunnen noemen. Ze gaat immers aan publicatie vooraf: als je de profeet tekent, weet wat haar te wachten staat. Doe het maar liever niet want we weten je te vinden.

Het is duidelijk dat een vrije samenleving zulke pogingen tot informele censuur niet kan dulden omdat zij de vrijheid ernstig in gevaar brengt. Daarom hebben slachtoffers van zulke dreigementen recht op afdoende bescherming van de politie. Ook verdient opsporing van zulke informele censoren hoge prioriteit. Als dat een paar centen extra kost, dan moet dat maar.

Sommige dingen zijn wezenlijker dan een begrotingstekort van maximaal drie procent: in het bijzonder dat elk genie zijn genialiteit vrij mag uiten en elke lul zijn lulligheid. Yeah.

Beluister dit opiniestuk hier 

Volg Han ook op Twitter

Het nieuwste boek van Han is De Mooiste Jaren van Nederland (1950-2000)