Ferguson biedt een vooruitblik op wat Europa te wachten staat

Na bijna twee weken lijken de rellen in Ferguson hun momentum verloren te hebben, maar in die twee weken hebben ze heel wat indrukwekkende beelden geproduceerd, waarop een blanke politiemacht te zien is die met militaire uitrusting tegenover een vrijwel ongewapende zwarte bevolking staat. Schokkende beelden, ook voor ons; maar in de VS des te meer, omdat ze daar deel zijn van een geschiedenis van institutioneel racisme. Op sommige momenten lijkt deze geschiedenis zich samen te ballen in een gebeurtenis die het onrecht voor iedereen leesbaar maakt – voor Ferguson was er Trayvon Martin, en daarvoor Troy Davis, de Jena 6 en Rodney King. Meestal blijft de rol van racisme echter verborgen onder een discours van criminaliteit: als iemand de wet breekt heeft de politie nu eenmaal het recht om in te grijpen, en met racisme heeft dat beslist niets te maken.

Deze redenering ontneemt ons het zicht op de realiteit van institutioneel racisme. Ja, de meeste Afro-Amerikanen in de gevangenis hebben iets fout gedaan, maar dat neemt niet weg dat de kans als zwarte Amerikaan vanwege een klein – vaak drugsgerelateerd – vergrijp in de gevangenis te belanden vele malen groter is dan als blanke. In zwarte wijken is nu eenmaal meer politie; die politie is voornamelijk blank; en ze neemt de zwarte populatie al snel als dreiging waar. Wie in de VS niet tot de blanke, heteroseksuele middenklasse behoort wordt eerder gezien als dader dan als slachtoffer: in de jaren ’80 en ’90 was het in sommige steden gebruikelijk misdaden met transseksuele, dakloze of zwarte slachtoffers te bestempelen met het label NHI – No Humans Involved.

Kansarme bevolking Ferguson is deel van deze geschiedenis en de verontwaardiging van de zwarte bevolking is begrijpelijk. Maar hoewel de dominante scheidingslijn in Europa niet tussen blank en zwart loopt, zou het een vergissing zijn de rellen in Ferguson als een louter Amerikaans fenomeen te beschouwen. Naast een schrijnend geval van institutioneel racisme is Ferguson namelijk ook een controntatie tussen een kansarme bevolking die zich onderdrukt voelt en een politiemacht die wordt waargenomen als een middel van onderdrukking. En dat soort confrontaties is ook Europa niet onbekend.

De politie zoals wij die kennen – een nationaal gestuurd orgaan om criminaliteit niet alleen te bestraffen, maar ook te voorkomen – is een uitvinding van de 18e eeuw, dezelfde eeuw die het licht gaf aan een republikeinse traditie waarin de burger wordt gezien als het subject van een onvervreemdbaar recht. Het strafrecht werd hier losgekoppeld van de willekeur van de koning en er werden transparante wetten in het leven geroepen die voor iedereen in gelijke mate werkzaam zijn. Dat dit principe in feite ongelijkheid propageert staat buiten kijf: miljonairs laten zich nu eenmaal niet afschrikken door een geldboete, en het feit dat geweldsdelicten doorgaans het zwaarst bestraft worden werkt in het nadeel van de delen van de bevolking die geen beschikking hebben over een schild van geld en macht, en die daarom eerder hun toevlucht zoeken in geweld. Hoe dat ook zij, de officiële taak van de politie is de werkzaamheid van de wet te waarborgen. De politie is de ‘sterke arm der wet’. 

Duistere functie De politie heeft nog een andere functie – een duistere functie die we liever over het hoofd zien, maar die in Ferguson nogmaals in het daglicht is getreden. Deze functie bestaat eruit de negatieve effecten, die het egalitaire principe van een voor iedereen geldende wet heeft op de daadkracht van de staat, te neutraliseren. De politie is niet slechts de handhaver van een onbevooroordeelde wet, maar ook een politiek orgaan dat de staat inzet om de status quo te beschermen. Voor de wet is iedereen gelijk, maar de politie zet deze formele gelijkheid om in een effectieve ongelijkheid door vooral over arme bevolkingsgroepen en immigranten te surveilleren, door bij sommige demonstraties extra hard op te treden, en door bij bepaalde overtredingen meer door de vingers te zien dan bij andere. De moderne rechtsstaat is gebaseerd op het principe dat de wet in gelijke mate geldt voor iedereen, maar de politie zorgt ervoor dat hij meer geldt voor de een dan voor de ander.

Instrument van de gevestigde orde Toegegeven, dit is heel wat flagranter in de VS, waar de lijn tussen rijk en arm in veel steden samenvalt met die tussen blank en zwart. Ook in Europa kan de politie beticht worden van discriminatie – de Döner-moorden in Duitsland zijn een instructief voorbeeld – maar wij hadden geen Black Panthers en geen burgerrechtenbeweging om de politieke aard van politiegeweld te onderstrepen. Desalniettemin is ook bij ons de politie een instrument van de gevestigde orde. Zoals te zien is aan het feit dat diverse Europese Occupy-kampen met het onzinnige excuus ‘brandveiligheid’ werden ontruimd. Dat de Berlijnse politie begin 2013 400 agenten en een helikopter inzette om een Turkse familie met huurachterstand uit hun woning te zetten. Dat de ontruiming van kraakpanden keer op keer begeleid wordt door een onevenredig machtsvertoon. En dat de bankier die miljoenen verduistert minder kans heeft opgepakt te worden dan een tasjesdief.

Liberté, egalité, fraternité: deze revolutionaire slogan heeft haar plaats gevonden in diverse volksliederen en verklaringen. Maar de gelijkheid die de slogan propageert is een dreiging voor wie meer heeft dan een ander, een dreiging die door een reeks van disciplinaire mechanismen wordt geneutraliseerd. De politie is een van deze mechanismen en het is dan ook geen toeval dat de moderne politie en de liberale republikeinse traditie in dezelfde periode zijn ontstaan.

Woede van het volk Ferguson is een typisch Amerikaans fenomeen, maar het is tevens een fenomeen waar Europa van kan leren. Indien de trend van toenemende inkomensongelijkheid zich doorzet zal de fictie van sociale mobiliteit steeds minder in staat zijn de woede van het volk te kanaliseren. Controntaties tussen een kansarme bevolking en een politie die gevestigde belangen beschermt zullen steeds vaker voorkomen, al zullen ze anders gecodeerd zijn dan in de VS.

Wanneer een groot deel van de bevolking geen zicht op een betere toekomst heeft, komt onvrede tot uiting in erupties zoals die in Ferguson vorige week, in Londen en Madrid in 2011, in Athene in 2010 en in Parijs in 2005. Ferguson biedt een vooruitblik op wat ons te wachten staat, en ook in Europa zal de politie haar monopolie op geweld hard nodig hebben.