Zomergasten: zijn wij zelf eigenlijk wel morele dieren?

Laatst trof ik al zappend David Attenborough, karakteristiek fluisterend in een koude, druipende grot. Hij stond naast enkele ingeslapen vleermuizen. Zij verkeerden in winterslaap. Met een infraroodcamera demonstreerde hij de warmte die van zijn eigen gezicht en van zijn handen afstraalde. Zijn gezicht kleurde rood en oranje. De vleermuizen blauw. Hun lichaamsfuncties zo ver uitgeschakeld dat zij nauwelijks nog warmte verloren.

Alleen om periodiek te drinken moesten zij tussentijds ontwaken. Ook dat werd getoond met infrarood: een mannetje dat langzaam ontwaakte. Het blauw van zijn lichaam, waar stukken rood en oranje in ontstonden, als kleine vlekjes allereerst, waakvlammetjes, die al snel door het hele lichaam vloeiden.

Alvorens te drinken begaf het diertje zich naar een slapend vrouwtje. ‘Hij neemt de gelegenheid het vrouwtje te bevruchten,’ fluisterde sir David ingetogen, ‘als zij wakker was geweest zou hem dat waarschijnlijk veel meer moeite hebben gekost.’ Alvorens te drinken zou het mannetje nog enkele vrouwtjes bevruchten, om daarna weer in het koele blauw, vredig en voldaan in te slapen.

Het is een scène die door de EO ongetwijfeld uit de documentaire zou zijn geknipt. Een affront voor ieder die de natuur graag mooier voor doet dan zij is. Ik moest er aan denken na de reacties op de aflevering van Zomergasten met Frans de Waal.

Het meest interessante onderwerp in de uitzending bleef, naar mijn gevoel, in de meeste reacties en recensies wat onderbelicht. Velen namen de term ‘apatist’ (De Waal’s omschrijving van zijn desinteresse voor het al dan niet bestaan van een godheid) over, maar weinigen stonden stil bij de vraag die hem wel degelijk bleek te fascineren: het bestaan van godsdiensten zelf.

Zoals vele scènes uit natuurdocumentaires, toont ook het Attenborough-fragment hoe onze (huidige) moraal van die van de dieren verschilt. Zonder dat dieren noodzakelijk immoreel genoemd kunnen worden. En zonder dat onze moraal eenduidig is. Met name groepsdieren hebben belang bij empathie, bij het welzijn van de ander, benadrukte De Waal. Ook kennen veel ‘hogere’ dieren altruïsme. Hoewel sommige andere wetenschappers van moraliteit bij dieren durven te spreken ging hem dat vooralsnog een stap te ver – maar volledig uitsluiten deed hij het niet. Het is jammer dat de interviewster hem niet vroeg waarom. (Wellicht dat het gebrek aan morele systemen voor De Waal de doorslag gaf?)

Het was zonder meer instructief door hem herinnerd te worden aan de wijze waarop ook wij moraliteit uitvonden, hoe wij regels stelden uit welbegrepen en wederzijds eigenbelang. Dat wij afspraken elkaar niet te verkrachten, elkaar niet de hersens in te slaan, opdat dat ook onszelf niet in onze slaap of in een onbewaakt ogenblik gebeuren kon. Niet, zoals ook De Waal benadrukte, omdat dat, zoals sommige filosofen of kerkvaders graag beweren, logisch noodzakelijk zou zijn of uit de superieure menselijke aard ontspringt, maar puur uit (biologisch) pragmatisme. De ‘joods-christelijke traditie’, noch de Verlichting heeft er in basis ook maar iets mee te maken.

De vraag is gewettigd of dat ons dan wel tot morele dieren maakt. Dat wij de taal ontwikkelden om sociale regels in wetten, filosofie en religie te vervatten, die evengoed, van samenleving tot samenleving en van tijdsgewricht tot tijdsgewricht kunnen verschillen, maakt ons niet wezenlijk moreler dan het dier. Vooral de vele oorlogen, aanslagen en mishandelingen, gemotiveerd vanuit de eigen hoge en absolute moraliteit geven voldoende aanleiding die vraag te stellen.

De Waal vertelde de godsdienstkritiek van Dawkins en de zijnen evengoed niet te delen. Maar waarom eigenlijk niet? Het feit dat religie, zoals hij uiteenzette, klaarblijkelijk in een menselijke behoefte voorziet omdat het in vrijwel alle samenlevingen een rol speelt, maakt die rol niet eenduidig positief. Niet iedere eigenschap is Darwinistisch als succesfactor te benoemen. Misschien is onze onstopbare neiging systemen te bedenken die het pragmatisch ‘leven en laten leven’ ver ontstijgen – en de moraal in absolute zin legitimeren moeten – , wel in hoofdzaak destructief.

Bestaan er überhaupt morele dieren? Bestaat er objectief wel moraliteit, buiten institutionalisering en internalisering van het welbegrepen eigenbelang? Het zijn interessante vragen.

Kunnen wij De Waal volgend jaar niet terugvragen? Of een debat organiseren met Richard Dawkins? Het probleem van een geslaagde uitzending is: het smaakt altijd naar meer.