Geen referendum zonder opkomstplicht

Wat een puinhoop. Niemand in het Verenigd Koninkrijk, niemand heeft nog het politieke gezag om Brexit tot stand te brengen. Je zou zelfs kunnen zeggen dat het Britse electoraat de politiek tot een soort pas op de plaatst dwingt na de onberaden keuze om de Europese Unie te verlaten. Zou men uit de impasse kunnen komen door een nieuw politiek feit tot stand te brengen, een nieuw referendum?

In ieder geval biedt deze politieke chaos aanleiding genoeg om nog eens goed naar de wenselijkheid van referenda te kijken. Versterken die werkelijk de democratie? Is de volksraadpleging inderdaad en middel om de volkswil tot uiting te brengen?

De gebeurtenissen in het Verenigd Koninkrijk zullen de geharnaste tegenstanders van het referendum zeker aanleiding geven om nog eens te benadrukken hoe noodlottig dit middel is en hoe het de parlementaire democratie juist ondermijnt. Kijk maar, zeggen ze: omdat juist de jonge kiezers thuisbleven, zitten ze in het Verenigd Koninkrijk nu met een uitslag die de meeste mensen eigenlijk niet willen. De ouderen hebben de uitslag gekaapt en hun kinderen met de rotzooi laten zitten. Na hen de zondvloed! Zo wordt de representativiteit van het referendum in twijfel getrokken. Net als hier te lande met onze bloedeigen Oekraïne-affaire die allerlei populisten tot de malle conclusie heeft gebracht dat de volkswil tot uiting komt als 32% van de kiesgerechtigden de moeite neemt om naar de stembus te komen.

Het zou jammer zijn als de kiezers daarmee een middel ontnomen wordt om rechtstreeks invloed uit te oefenen op het beleid en niet slechts indirect via gekozen volksvertegenwoordigers. Maar dan moet de uitslag wel staan als een huis. Dan dient de representativiteit van het referendum boven alle twijfel verheven zijn.

Daarvoor is maar een middel: de opkomstplicht. Als een referendum wordt uitgeschreven, zijn alle kiesgerechtigden verplicht aan de stembus te verschijnen. In het stemhokje mogen zij met het biljet doen wat ze willen, maar ze moeten zich melden op straffe van een boete.

Nederland kende zo’n opkomstplicht tot in de jaren zeventig van de vorige eeuw. In België bestaat hij nog steeds. Deze plicht werd bij de invoering van het algemeen kiesrecht ingevoerd omdat de politiek vreesde dat anders gedesinteresseerde thuisblijvers het veld over zouden laten aan fanatieke minderheden.

Referenda zijn zo belangrijk, de uitslagen kunnen zo verstrekkend zijn dat niemand achteraf kan zeggen: maar er zijn teveel mensen thuis gebleven. Daarom mag niemand zich aan referenda onttrekken.

Dat niet alleen: sommige onderwerpen zijn zo wezenlijk dat een meerderheid van de helft plus een niet voldoende zijn om tot een beslissing te komen, wijziging van de grondwet bijvoorbeeld. Daarvoor is in Nederland een meerderheid van minstens twee derde nodig. Dat zou ook voor de uitslag van een referendum over constitutionele veranderingen moeten gelden, afschaffing van de monarchie bijvoorbeeld of opheffing van de Eerste Kamer.

Geen referendum zonder opkomstplicht. Anders komt de democratie in gevaar.