Gelegenheid is een grote deugniet

De achttiende-eeuwse arts en filosoof Bernard Mandeville zou genoten hebben van het hedendaagse verschijnsel ‘perverse prikkel’. Of het nu gaat om de hypotheekrenteaftrek, de publicatiedruk bij hoogleraren, onderwijsinstellingen die betaald worden per afgestudeerde, of de bonussen in het bedrijfsleven – telkens opnieuw blijken prikkels personen te verleiden tot gedrag dat door de insteller van de maatregel als ongewenst wordt beschouwd. Terwijl de maatregel zo goed bedoeld was, blijken de effecten pervers te zijn. Hoe kan dat?

De mens is van nature niet sociaal maar sociabel, dat wil zeggen: er met moeite min of meer geschikt voor te maken om in een samenleving te leven en die samenleving in stand te houden.

Dat wij te weinig rekening houden met de natuur van de mens, zoals Mandeville deze al heeft beschreven, is de reden dat we telkens opnieuw verrast worden door perverse prikkels. Gelegenheid maakt dief zegt het spreekwoord. Mandeville varieert daarop: ‘Gelegenheid is een grote deugniet.’

Om vat te krijgen op de ‘Perverse Prikkel’ is de stelling van Mandeville bruikbaarder dan het spreekwoord. Bij perverse prikkels is vaak niet zo zeer sprake van overtreding van de wet, integendeel, het gaat meestal om creatief gebruik van de mogelijkheden. Als een maatregel ons de gelegenheid biedt ergens een voordeeltje uit te slaan, zullen we dat niet nalaten.

Om perverse prikkels te voorkomen, zo schreef Vrij Nederland onlangs, zou beleid in de toekomst minder moeten worden gericht op belonen en straffen. En als het wel gebeurt moet je je afvragen: “Waar zit het ‘gratis’ geld in de nieuwe maatregel, de voorziening, de organisatie?”

Zoek eerst waar de gelegenheid in de nieuwe maatregel zit, zodat je de deugniet geen kans biedt.

Voorbeelden: Positieve discriminatie: Op 26 september maakte KPN bekend te stoppen met het voortrekken van vrouwen bij het invullen van hoge functies. Doel: positieve discriminatie van vrouwen moest meer vrouwen aan de top brengen. Gevolg perverse prikkel : focus op vrouwen leidde volgens KPN programmadirecteur Jasper Rynders tot ‘een volledige veronachtzaming van de hoger opgeleide multiculturele man.’

Bonussen: In oktober bleek hoofdredacteur Philippe Remarque van de Volkskrant in 2013 70 duizend euro aan bonussen te hebben opgestreken. In dezelfde maand weigerde de financieel directeur van de Wereldbank de hem toegekende bonus nadat daar intern grote controverse over ontstaan is. Na de crisis zijn de bonussen in het bedrijfsleven weer helemaal terug. Doel: prestatieverhoging van vooral managers. Gevolg perverse prikkel: het ontstaan van een graaicultuur waar alleen aan maximalisatie van de winst op korte termijn gedacht wordt, want daarop wordt de bonus berekend.

Zorgverzekeraars: Door invoering van het nieuwe zorgstelsel op 1 januari 2006 profiteerden consumenten van een toegenomen keuzevrijheid en scherpe premies. Maar de ziektekostenverzekeraars leden verliezen. Het overgrote deel van de zorguitgaven gaat naar care, verzorging en cure, genezing. Slechts een klein deel gaat naar preventie, bijvoorbeeld voorkomen dat mensen te dik worden door te veel eten en/of te weinig bewegen. Terwijl voorkomen beter is dan genezen. Hoe komt dat? Bij veel ouderen is preventie nauwelijks meer aan de orde. En bij cure geldt dat die grotendeels betaald wordt vanuit de verzekeraars. En die hebben er geen belang bij om ieder afzonderlijk te investeren in preventie. Immers: de verzekerde waarin je investeert kan volgend jaar overstappen naar de concurrent. Doel: privatisering van de zorg moet kosten omlaag brengen, en klant meer vrijheid geven. Gevolg perverse prikkel: zorgkosten worden onnodig hoog, en het land arm.

Grond: In Nederland zijn tienduizenden hectaren grond door overheden of projectontwikkelaars aangekocht ten behoeve van woningbouw, infrastructuur, bedrijventerreinen of ontgrondingen. De toekomstige bestemming is al vastgelegd in streek- en bestemmingsplannen, maar het kan nog wel een aantal jaren duren voordat de definitieve bestemming daadwerkelijk wordt gerealiseerd. Al die tijd probeert de grondeigenaar angstvallig natuur buiten de deur te houden, door terreinen regelmatig om te ploegen of te verpachten als landbouwgrond. Want komen er beschermde soorten op het terrein af, dan kan hun aanwezigheid, met de Flora- en Faunawet in de hand, gebruikt worden om verdere ontwikkelingen op het terrein tegen te houden, te vertragen of om compensatie te eisen. Doel: Flora- en Faunawet: behoud diversiteit flora en fauna in Nederland. Gevolg perverse prikkel: veel braakliggend land zonder noemenswaardige flora en fauna, terwijl dat gemakkelijk ook anders zou kunnen (tijdelijke natuur).

Rugzakje: Sinds 2003 konden ouders van een kind met leerproblemen om extra geld vragen, een ‘rugzak’ die gevuld kon worden met meer dan 10.000 euro. Deze regeling bleek bij zowel ouders als scholen enorm aan te slaan. De ‘Rugzak’ heette officieel ‘leerlinggebonden financiering’ (lgf). Voorwaarde voor het verkrijgen van het rugzakje was wel dat een kind een indicatie had, die moest worden aangevraagd bij een commissie voor indicatiestelling (CvI). De regeling is per 1 augustus 2014 afgeschaft.   Doel: Het rugzakje moest het mogelijk maken dat ouders van een kind met een beperking zelf konden kiezen tussen een reguliere (gewone) school met leerlinggebonden financiering of een school voor speciaal onderwijs. Gevolg perverse prikkel: enorme toename van de rugzakleerlingen, en een enorme toename van gelabelde kinderen. Want een school kreeg geld per gelabeld kind.

WAO: Destijds, begin jaren 1990, de WAO problematiek. Er was sprake van een stijging van de groei van de instroom. Dat bracht minister president Ruud Lubbers tot de befaamde uitspraak ‘Nederland  is ziek.’ Wat zat hier achter? De WAO had, sinds zijn bestaan, een positieve connotatie: het was een vangnet voor mensen die echt niet (meer)konden werken, buiten hun schuld. Dat was het lange tijd ook, maar dat kan niet verklaren waarom het bestaan van een dergelijk vangnet voor goedwillenden in de loop van de jaren tachtig juist een pervers effect kreeg. Dat kon gebeuren, als gevolg  van systemische factoren.

Door de mondiale concurrentiestrijd en innovatie was de werkgelegenheid minder, en de werkdruk hoger geworden. Meer dan eerder konden sommigen niet (langer) helemaal mee. Voor hen was de WAO, met zijn positieve connotatie, een beter alternatief dan de WW: mensen met een WW uitkering hadden veel  meer een negatief stigma: als  je lang werkloos was, zou er wel iets mis zijn met je  motivatie of inzet. Voor werkgevers was (nog zo’n perverse prikkel) het ontslaan van iemand erg lastig: slecht functioneren moest langdurig zijn aangetoond om een ontslagvergunning te krijgen.

Bedrijfsartsen begrepen dit alles, en voor hen was iemand afkeuren vaak de preferabele optie, boven wachten tot iemand onder druk van de omstandigheden alsnog bezweek. En zo steeg de groei van de WAO, met name via aandoeningen als rugklachten en psychologische aandoeningen, die met elkaar gemeenschappelijk hadden dat ze zowel mede door werk zouden kunnen zijn veroorzaakt als relatief slecht begrepen en moeilijk objectiveerbaar waren. Uiteindelijk ondermijnde dit vangnet zichzelf.

Met ondersteuning van InnovatieNetwerk (onderdeel van het ministerie van EZ) onderzocht journalist Peter Henk Steenhuis het verschijnsel perverse prikkel. In de komende weken verschijnen op Joop.nl nog stukken over de hypotheekrenteaftrek, de landbouwsubsidies en de vraag hoe we het beste van die perverse prikkels afkomen.

Volg Peter Henk Steenhuis ook op twitter.

Het laatste boek van Peter Henk Steenhuis is door het beeld, door het woord , dat hij samen met René Gude maakte.