Gezocht: lange termijnvisie voor het ANC

De elektriciteitscrisis in Zuid-Afrika lijkt eindeloos te duren. Waarom is de situatie zo weinig verbeterd? Is de situatie een bodemloze put? Bij wie ligt welke verantwoordelijkheid? Wat is het echte probleem onder de oppervlakte? Drie kenners aan het woord:

Dick Berlijn : Manager bij Subsolar, een projectontwikkelaar gespecialiseerd in de ontwikkeling van duurzame energie bij onafhankelijke energieleveranciers in ontwikkelingslanden.

Peter Becker : Vrijwillig docent en activist in het nucleaire werkveld. Daarnaast is hij eigenaar en beheerder van de site Koebergalert.org

Muna Lakhani : Activist tegen kernenergie. Hij is de oprichter van twee non-profit organisaties: IZWA (Institute for Zero Waste in Africa) en Earthlife Africa, die beiden streven naar ecologische en sociale gerechtigheid.

Langetermijnvisie ontbreekt “Het systeem is behoorlijk krom”, beweert Peter Becker. “Al jarenlang ligt de focus van de Zuid-Afrikaanse regering op het aanmoedigen van economische ontwikkelingen. Besluitnemers baseren hun keuzes vaak op geld, maar getroffen maatregelen zijn vaak slechts tijdelijke oplossingen. Zo hoopt de regering buitenlandse bedrijven aan te trekken door ze te laten handelen onder voordelige prijzen en voorwaarden. Het gaat soms zo ver dat deze bedrijven minder betalen voor energie dan het produceren van deze energie kost.”

“De Zuid-Afrikaanse regering zou moeten investeren in het implementeren van een langetermijnvisie”, aldus Berlijn. Dit blijkt echter een lastige uitdaging. “Zichtbare problemen (zoals werkeloosheid) krijgen de meeste aandacht, maar minder bekende of populaire problemen zijn daarmee niet minder relevant.”

Oneerlijke concurrentie Een belangrijke speler in dit debat is Eskom, een commerciële maar volledig door de overheid geëigende networkoperator die maarliefst 95 procent van alle energie in Zuid-Afrika genereert door middel van mijnbouw en nucleaire opwekking – beiden zeer vervuilende vormen van energieopwekking.

De jaarrekening van Eskom is niet sterk genoeg om kredietwaardig te zijn, maar vanwege haar monopoliepositie heeft Eskom veel macht. Zonder haar energietoevoer zit het hele land zonder elektriciteit, waardoor de overheid min of meer genoodzaakt is het bedrijf te steunen. Dit gebeurt op allerlei manieren. Zo staat de overheid garant voor bepaalde betalingen en ontvangt Eskom goedkope leningen.

Eskom geniet dus een speciale behandeling. Het is noemenswaardig dat de meer duurzame marktspelers hierdoor geen kans krijgen te concurreren met Eskom. Dick Berlijn vertelt:

Het klopt dat zonne-energie in de Zuid-Afrikaanse markt duurder is dan het normale elektriciteitstarief, maar als andere bedrijven mogen handelen onder dezelfde voorwaarden als Eskom zouden zij veel goedkoper zijn.

Volgens Berlijn is het noodzakelijk dat de overheid energie gaat inkopen bij verschillende bedrijven. “Er moet eerlijke concurrentie ontstaan. Het hele land is afhankelijk van één bedrijf; dat is een groot gevaar. Zeker omdat Eskom vreemde ongeïnteresseerdheid toont als het gaat om duurzame energie. In plaats van te kijken naar mogelijkheden, proberen zij te voorkomen dat ze de controle uit handen moeten geven.”

Geschiedenis In de twintigste eeuw was de Zuid-Afrikaanse industrie afgestemd op een overschot aan kolen en dus aan energie. Het land was aantrekkelijk voor buitenlandse investeerders, omdat zij er onder voordelige voorwaarden konden handelen.

In de jaren ’90 veranderde er veel. De Apartheid werd afgeschaft, waardoor de zwarten en kleurlingen ook toegang kregen tot het elektriciteitsnetwerk. Plotseling was er meer vraag naar elektriciteit. De regering reageerde niet snel genoeg op alle veranderingen; zij investeerden te weinig op benodigde ontwikkelingen en dit leidde tot een elektriciteitstekort. Tot op de dag van vandaag is dit een groot probleem in Zuid-Afrika.

Inconsistentie van het ANC Sinds 2003 is de prijs van elektriciteit enorm gestegen. Burgers en bedrijven worden door verschillende overheidsinstanties én door Eskom opgeroepen om zo min mogelijk energie te verbruiken. Maar volgens Lakhani is dit niet de oplossing.

De regeringspartij ANC is inconsistent in haar beloftes over duurzame energiewinning. Volgens Lakhani kan dit twee oorzaken hebben: Incompetentie of intentionele leugens. Dat laatste klinkt misschien heftig, maar geruchten over corruptie zijn in Zuid-Afrika niet zeldzaam. Het is ook wel erg toevallig dat er voor de SIRE-project (windenergie) een tekort was, maar er voor kolencentrale ‘Medupi’ geld is gevonden zonder dat ervoor begroot was.

Duurzame energie Vanwege de vele zonne-uren en de stabiliteit en voorspelbaarheid van het weer is Zuid-Afrika het op twee na beste land ter wereld om zonne-energie op te wekken. Ook is uit onderzoek (2010) gebleken dat zonne-energie goedkoper is dan kernenergie, “…zolang subsidies uitblijven”, voegt Berlijn toe.

Toch blijft de focus van de Zuid-Afrikaanse regering gericht op de kern- en kolenindustrie. In november 2012 zijn er zelfs plannen bekend gemaakt om zes nieuwe kolencentrales te bouwen – een plan wat veel protest teweeg heeft gebracht. “Terecht,” vindt Lakhani, “want deze projecten vallen altijd duurder uit dan gepland. En dan wordt er nog niet eens rekening gehouden met de kosten van externe factoren, zoals beschadigde wegen, zieke mijnwerkers, vervuilde rivieren en radioactieve gebieden. Belangen van mens en milieu worden slechts als bijzaak behandeld, maar de gevolgen voor hen zijn onmenselijk heftig.”

Topman Jeff Immelt van General Electric, een de grootste energieleveranciers ter wereld, heeft in 2012 beweerd dat kernenergie in vergelijking met andere vormen van energie zo duur is dat het bijna niet meer te rechtvaardigen is. “Als dit gezegd wordt door iemand die zelf nucleaire energie verkoopt, hoe serieus moeten we kernenergie dan nog overwegen?” aldus Lakhani.

Ongeïnformeerd publiek Uit onderzoek van HERC (Human Evolution Research Center) is gebleken dat veertig procent van de Zuid-Afrikaanse bevolking niet eens weet wat het woord ‘kernenergie’ betekent. Ze dachten dat het een energiedrankje was. De situatie is te complex voor hen om te begrijpen waar het over gaat.

Peter Becker vertelt over de onmacht van lokale bewoners: “Omwonenden van de kerncentrales hebben wel meer zorgen aan hun hoofd. Dagelijks hebben zij te maken met armoede, criminaliteit, corruptie, etc. Waarom zouden ze zich druk maken over een potentiële explosie van onbekend plantje?”

Lakhani: “In arme leefgemeenschappen is veel sprake van ziektes. Ik weet dat de nucleaire bezigheden hier invloed op hebben, maar je kunt dit nooit bewijzen, omdat andere factoren ook voor deze ziektes kunnen zorgen.”

Verantwoordelijkheid “Het nucleaire vraagstuk is een internationaal vraagstuk,” stelt Becker. “Het heeft geen zin om dit lokaal te bevechten. Een nationale regering zou niet mogen beslissen over een internationale kwestie. Bovendien ligt de uiteindelijke verantwoordelijkheid ligt bij de consument. Zij zijn de bepalende factor; dat vergeten we helaas maar al te vaak. Wat er zou moeten gebeuren is dat iedere consument aan de hand van betrouwbare informatie goede en onderbouwde keuzes maakt. Helaas is dit onrealistisch, want commerciële bedrijven zijn uit op winst, dus hun informatie zal nooit objectief zijn.”

Toch is er hoop volgens Becker: “The Simons Foundation is het perfecte voorbeeld van een ideaalsituatie. Dankzij hun campagne is Duitsland gestopt met alle nucleaire bezigheden. Het kan dus wel.”

Deze productie is gemaakt in het kader van het journalistieke trainingsprogramma van Lokaalmondiaal: Beyond Your World. Beyond Your World wordt financieel mede mogelijk gemaakt door het Ministerie van Buitenlandse Zaken en de Europese Commissie.