Groot versus klein denken

“Wij zetten als grootste partij nu de standaard op het gebied van integriteit”, zei Rutte na een reeks schandaaltjes. Er kwam een integriteitscode. Daarin stond vast niet dat je mag sjoemelen met declaraties, zoals VVD’er Verheijen deed, of daar je schouders over mag ophalen, zoals Rutte, Zijlstra en Verheijen zelf vervolgens deden.

Je eerste gedachte is dat die integriteitscode meer voor de bühne werd gemaakt. Dat speelt zeker een rol, vermoed ik, want mensen die echt integer zijn, hébben het er nooit over. Ze zíjn het gewoon. Als je het op de agenda moet zetten als punt, dan is er al een probleem. Als je wereldkundig maakt dat je voortaan integer bent, dan ben je er kennelijk niet gerust op dat je gedrag voor zich zal gaan spreken en iedereen het vanzelf merkt.

Toch denk ik dat de VVD’ers die de integriteitscode onderschreven het echt meenden, en niet dachten: we zeggen maar wat, voor de bühne. Waarom ging het dan toch weer mis? Misschien weerspiegelt dit een algemene menselijke zwakte: het niet trouw zijn aan je eigen waarden en je eigen moraal. Aan de dingen waar je zelf in gelooft, nota bene. Hoe kan dat zo moeilijk zijn?

Manipuleren Het dagelijks leven heeft de neiging onze aandacht te sturen naar onze belangen: wat we willen hebben en voor elkaar krijgen. Gek genoeg denken we veel minder aan onze waarden en idealen: wat we willen zijn . Je kunt het ook ‘klein’ versus ‘groot’ denken noemen. Klein denken is bijvoorbeeld: hoe krijg ik mijn plan erdoor straks in dat overleg; hoe krijg ik meer geld aan de goede kant van de balans? Groot denken betekent dat je uitzoomt, waardoor je niet alleen je omgeving in beeld hebt, maar ook je eigen gedrag. Bijvoorbeeld: ik zit ik anderen te manipuleren om mijn plan erdoor te krijgen – wil ik zo zijn? 

Klein denken – in termen van belangen – leidt vaak tot conflicten met anderen, vooral als zij ook klein denken. En dat doen ze, want de beslommeringen van het dagelijks leven nodigen daartoe uit. In de politiek zien we dat heel goed. Politieke partijen worden steeds meer belangengroepen. Bij de keus voor een partij vragen veel kiezers zich af: wat is het beste voor mij? Politici spiegelen dat gedrag en bewaken de belangen van hun kiezers. Geen wonder dat kiezers sterk verdeeld raken over de verschillende belangengroepen, waardoor nergens een duidelijke meerderheid voor is. 

Belangentegenstellingen worden vaak opgelost met geven en nemen; denk aan het uitruilen van de wensen van onze regeringspartijen volgens de kaartjesmethode van Wouter Bos. Tegelijkertijd wordt er gemopperd op het gebrek aan visie van het kabinet. Logisch, want het kabinet is bezig met belangen. Over waarden kun je niet onderhandelen. 

Daar komt bij dat klein denken zichzelf versterkt. Door het uitruilen van belangen voeden we elkaars kleine denken. We krijgen de indruk dat we beter af zijn naarmate we meer van onze belangen binnenhalen. Ten onrechte. Denk aan iets als kinderarbeid en slavernij: dat leverde ooit goedkope arbeid, goed voor de economie, dus goed voor de belangen van iedereen (althans als je geen kind of slaaf was). Zijn we slechter af sinds we dat hebben afgeschaft? Nee natuurlijk: door ononderhandelbare waarden bovenaan te zetten, worden we juist betere mensen.

Reflectie We kunnen het best – als we gebruik maken van hersengebieden die in onze evolutie als laatste zijn ontstaan; die een beroep doen op hogere mentale capaciteiten als reflectie en bewustzijn. Maar onhandig genoeg hebben we zelf nooit in de gaten dat bezinning op ons eigen gedrag geboden is, want we kijken door een roze bril naar onszelf: we zien anderen wel manipuleren en sjoemelen met hun principes, maar bij onszelf zien we dat heel anders. Ongetwijfeld zag het declaratiegedrag van Mark Verheijen er voor hemzelf helemaal niet uit als gesjoemel, en zag hij ook niet dat het strijdig was met de integriteitscode van zijn partij. Zoiets als Bill Clinton die niet écht seks had met Monica Lewinsky, dus ook ‘niet echt’ ontrouw was aan zijn huwelijk. 

Je eigen morele waarden zouden in feite ook moeten werken als een huwelijkscontract: je bent getrouwd met jezelf, en dat betekent: for better or worse . Daar zit ‘m de kneep: mensen willen wel graag trouw zijn aan hun moraal en principes, maar soms ‘komt het even niet zo goed uit’ of is ‘iets anders belangrijker’. Maar integriteit betekent nu juist dat je trouw bent aan je waarden ook als het niet goed uitkomt – net als bij trouw in het huwelijk. Op momenten dat het wel uitkomt, heb je dat contract niet nodig immers.

De Partij voor de Dieren zegt dit heel mooi: Hou vast aan je idealen – want ze bieden ook houvast. Niet alleen voor kiezers, als je in de politiek zit, maar ook voor jezelf. Je eigen moraal is een kompas waarop je kan varen, ook als het tij keert en de baren woelig zijn. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat het reflecteren op de eigen waarden het gevoel van persoonlijke integriteit en de eigenwaarde van mensen versterkt. Ze worden minder defensief tegenover andere meningen, of tegenover informatie die hun opvattingen tegenspreekt. Dat biedt ook een goede basis om met anderen in gesprek te gaan over hún waarden, met respect en zonder het gevoel dat er iets uitgeruild moet worden. Jouw waarden worden immers niet minder als je meekijkt met iemand die andere waarden heeft. 

Collectief Als je groter denkt, ontdek je ook eerder een collectief gezamenlijk belang. Misschien is het niet toevallig dat onze collectieve belangen uiteindelijk sterk samenhangen met waarden over een respectvolle omgang met onze planeet. Dan krijg je in de gaten dat er niet alleen een boekhoudkundige balans op orde moet komen, maar ook een ecologische balans, en dat het exploiteren van de aardbol in niemands belang is. Maar dat is voor gevorderden, zo ver is de VVD nog niet; die moet eerst maar eens trouwen met de eigen integriteitscode.

Dit is een bewerking van een langer artikel dat verscheen in Psychologie Magazine en is te vinden op de website van Roos. Een handleiding in het trouw zijn aan je waarden is te vinden in ‘Je bent wat je doet‘.

cc-foto: Maarten