Grote veranderingen op komst in Turkije?

Twee weken geleden leidde een foto in Turkse kranten tot verbaasde reacties. Premier Erdogan hield er de hand op vast van Ergin Saygun, een voormalige generaal die kort daarvoor een zware hartoperatie onderging. Op zich is het niet bijzonder wanneer een regeringsleider een zwaar zieke topmilitair in het ziekenhuis bezoekt, maar in dit geval ligt dat toch even anders. Omdat Saygun verleden jaar tot achttien jaar gevangenisstraf werd veroordeeld voor deelname aan ‘Operatie Balyoz’ (voorhamer), waarover aanklagers veronderstelden dat het einde van Erdogans Gerechtigheids- en Ontwikkelingspartij (AKP) een van de doelstellingen was.

Een paar jaar geleden stond Erdogan nog volledig achter de vervolging van militairen die van snode plannen werden verdacht. Maar hij paste zijn standpunt aan. Zo sprak hij zich uit tegen de arrestatie van generaal Basbug. Deze voormalige opperbevelhebber werd aangehouden in verband met Ergenekon, nog een vermeend complot dat de AKP naar het verleden had moeten verwijzen. In tegenstelling tot Saygun is Basbug nog niet veroordeeld. Evenals andere Ergenekon-verdachten wacht hij daar al geruime tijd op in de gevangenis van de stad Silivri. 

Fethullah Gülen Degenen die opdracht gaven tot de arrestatie van Basbug zullen ‘niet door de geschiedenis vergeven worden’, meent Erdogan. Hij zegt het niet met zoveel woorden, maar heeft het overduidelijk over de volgelingen binnen justitie van de in Pennsylvania woonachtige imam Fethullah Gülen. Zij zijn de drijvende kracht in de Balyoz- en Ergenekon-procedures. Niet onverklaarbaar, want de verdachten zijn over het algemeen uitgesproken critici van Gülen.

Zoals ik vaker aangaf was het aanvankelijk koek en ei tussen Erdogan en Gülen. Later ontstond een conflict dat zich goed als een machtsstrijd laat omschrijven. De ontwikkeling daarvan houdt gelijke tred met Erdogans toegenomen sympathie voor de vervolgde militairen. Logisch dus dat de Turkse media het bezoek van de premier aan oud-generaal Saygun interpreteerden als signaal aan Gülen dat er maar een de baas is in Turkije. 

In tegenstelling tot Gülen geeft Erdogan er blijk van dat de militairen hun les hebben geleerd en hun plaats kennen. Voor het risico van een staatsgreep lijkt hij niet meer te vrezen. Andere factoren wegen nu zwaarder. De Balyoz- en Ergenekon-affaires confronteerden Erdogan met een crisis in de commandostructuur van de strijdkrachten. Omdat veel topmilitairen achter de tralies zitten kampt Turkije simpelweg met een gebrek aan generaals. 

De stemming binnen de strijdkrachten houdt om andere redenen evenmin over. Soldaten plegen zelfmoord en beroepsmilitairen nemen massaal ontslag. Wie weet verklaart dat waarom de grootschalige militaire operatie tegen al-Assad in Syrië, waar Erdogan diverse malen op zinspeelde, vooralsnog is uitgebleven. Vast staat dat Erdogan weinig heeft aan gedemoraliseerde militairen.

Wetsherziening Onlangs kondigde de regering een pakket justitiële hervormingen aan. Daarmee kan  Erdogan zijn greep op justitie verstevigen en Gülens volgelingen daaruit wegwerken. Daarnaast wordt druk gespeculeerd of nog niet veroordeelde militairen op korte termijn zullen vrijkomen als gevolg van de nieuwe wet. Dat zou neerkomen op een stevige rechtsongelijkheid ten aanzien van militairen die wel al zijn veroordeeld. Aangezien amnestie geen onbekend verschijnsel is in Turkije, valt daar echter een mouw aan te passen. 

De voorgestelde wetswijziging kent opmerkelijke punten. Zo wordt het mogelijk om op basis van gewetensbezwaren militaire dienst te weigeren en vervangende dienstplicht te doen, waarmee tegemoet wordt gekomen aan een door de EU gestelde eis. Ook is sprake van maatregelen die zelfmoord onder soldaten moeten voorkomen. Verder komt de verjaringstermijn voor martelen te vervallen, wat de vervolging zal stimuleren van daarvoor verantwoordelijk politie- en gevangenispersoneel.

Het meest opzienbarende is dat de definitie van terrorisme gewijzigd wordt. Nu is het nog zo dat de geringste sympathie voor de politieke ideologie achter gewapend activisme neerkomt op ‘lidmaatschap van een terroristische organisatie’, of ‘propaganda voor een terroristische organisatie zonder lidmaatschap’. In de nieuwe wet op justitie komt deze automatische koppeling te vervallen en is alleen het direct vergoelijken van geweld nog strafbaar.

Klinkt allemaal prachtig. Sterker, een belangrijk deel van mijn kritiek op de AKP en premier Erdogan zou erdoor komen te vervallen. Eerst echter maar eens de kat uit de boom kijken. Een wet opstellen is iets anders dan een wet naleven en interpreteren. 

KCK De gewijzigde definitie van terrorisme zal mogelijk niet alleen gevolgen hebben voor journalisten en politici die gearresteerd zijn in verband met Ergenekon, maar ook voor studenten die bij demonstraties zijn aangehouden. Daarnaast wordt verondersteld dat het een uitwerking zal hebben op de situatie van Koerden die vastzitten voor betrokkenheid bij de Unie van Koerdische Gemeenschappen (KCK), de vermeende stedelijke vleugel van de PKK. Ook over hun vrijlating wordt recentelijk gespeculeerd. Hoewel het officieel wordt ontkend valt dat moeilijk los te zien van de recente gesprekken op het gevangeniseiland Imrali tussen de nationale inlichtingendienst MIT en PKK-oprichter Abdullah Öcalan.

BDP Het overleg op Imrali leidt zowaar tot een toenadering tussen de AKP en de Koerdisch georiënteerde Partij voor Vrijheid en Democratie (BDP). Er verschenen zelfs berichten als zou de BDP overwegen om de AKP te steunen bij de invoering van een nieuwe grondwet, of een referendum daarover. Zover is het nog niet, want over een van de door de BDP gestelde voorwaarden, onderwijs in het Koerdisch, wil de AKP voorlopig nog niet denken. Maar er wordt gepraat, dat staat vast. 

Een positieve ontwikkeling? Wellicht. Er zit echter een addertje onder het gras. Onderdeel van de nieuwe grondwet is het presidentschap nieuwe stijl waar Erdogan zijn zinnen op heeft gezet. Door de uitgebreide presidentiële volmachten die hij zich daarbij voorstelt, zou hij machtiger worden dan een Amerikaanse president. Wanneer de BDP inderdaad serieus overweegt om met de AKP in zee te gaan, staat die partij voor een moeilijke en wellicht historische beslissing. Wanneer het op een teleurstelling uitloopt zou de BDP zich eenvoudig van haar achterban kunnen vervreemden. Zelf zou ik er dan ook nog eens goed over nadenken. Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (Uitgeverij EPO, Antwerpen, 2012).   Volg Peter Edel ook op Twitter.