Halbe Zijlstra is een utopist

Halbe Zijlstra gebruikte het hoogfeest van Pinksteren om nog eens te benadrukken welke geest over hem vaardig is geworden. In Buitenhof gaf hij af op de doorgeschoten en naar zijn inzicht onderdrukkende verzorgingsstaat. Het was een warrig interview.

Aan de ene kant betoogde de VVD-leider dat het met die sociale voorzieningen allemaal onbetaalbaar was geworden, aan de andere kant ventileerde hij principiële bezwaren, maar waar de grens lag bleef onduidelijk. Veel bewoordingen bleken letterlijk ontleend aan een opiniestuk dat Zijlstra in NRC geschreven heeft. Dit artikel schept wat meer duidelijkheid.

De kernzinnen luiden aldus:

De overheid moet alleen handelen wanneer bepaalde producten of diensten van algemeen belang binnen de samenleving niet zelfstandig tot stand komen, of wanneer de vrijheid van individuen door het noodlot of door anderen wordt geschaad. Denk aan collectieve goederen als dijken, politie, infrastructuur, basis- en voortgezet onderwijs, basiszorg of bijstand. Of denk aan handelen dat wordt ingegeven door de gevolgen van onwenselijk gedrag; criminaliteit en milieuvervuiling. Hier heeft de overheid nadrukkelijk wél een rol. Maar het handelen van de overheid in het domein waar ook private partijen dat kunnen, moet gezien worden als motie van wantrouwen tegen de Nederlandse bevolking. De overheid denkt het namelijk beter te weten en het beter te kunnen. Voor beide geldt dat het zelden waar is.

Dit geeft al aan wat Zijlstra voor ogen staat. Maar zijn artikel biedt elders meer informatie:

Dat leidde tot een verregaande zorgplicht van en afgedwongen solidariteit door de overheid. Zo ontvangt ruim twee derde van de bevolking miljarden aan kind-, huur- of zorgtoeslag. Hier komen nog eens allerlei persoonsgebonden budgetten, tegemoetkomingen, vergoedingen en basisbeurzen bij. En dat staat los van alle sociale verzekeringen waar elke Nederlander een beroep op kan doen, om nog te zwijgen over de miljarden subsidies, garantstellingen en verzekeringen aan instellingen en bedrijven. Dit opgeblazen systeem is onhoudbaar. De kleine groep mensen die de voorzieningen echt nodig heeft, wordt weggedrukt. Zij krijgen niet de zorg, ondersteuning of woning die zij zouden kunnen krijgen.

In deze alinea zit een denkfout. Zijlstra noemt een aantal in zijn ogen noodlottige voorzieningen op en vertelt ons vervolgens dat het probleem niet die voorzieningen zélf is, maar het feit dat veel te veel mensen er recht op hebben. Foutje van de spin doctor. Zullen wij niet op letten. We kunnen ervan uitgaan dat Zijlstra alle verplichte verzekeringen (zoals de WW), de pensioenfondsen in hun huidige vorm, de studiebeurzen, de steun aan (ouders van) gehandicapten en elke subsidiëring van het bedrijfsleven wil afschaffen, al zegt hij dan ook weer dat het nationaliseren van de SNS-bank onvermijdelijk was. ’t Is duidelijk, met Zijlstra heeft de VVD geen tweede Bolkestein in huis gehaald: het zetten van ideologische kaders is niet zijn kracht.

Wel kent het artikel een duidelijke lijn: de overheid is fout, het bedrijfsleven is goed. Op de markt komt alles voor elkaar. Bezitters van woekerpolissen zullen hiervan opkijken. Datzelfde geldt voor Telegraaf-lezers die vorige week dag aan dag in hun ochtendblad konden lezen hoe marktwerking in de zorg tot fraude en onnodige kostenstijgingen leidt. Nu zullen de hardnekkige marktfundamentalisten onder hen dit ongetwijfeld wijten aan het feit dat er te weinig markt is, zoals alle verstokte ideologen problemen wijten aan het feit dat hun beginselen niet consequent genoeg zijn doorgevoerd, maar dat is een argument waar niemand van onder de indruk hoeft te raken.

Belangrijker is een onuitgesproken premisse: Zijlstra gaat er van uit dat in een kapitalistische markteconomie onderhandeld wordt op voet van gelijkheid, dat de brave burger net zo goed geïnformeerd is als de vertegenwoordiger van een multinational die hem een ziekteverzekering probeert te verkopen of een pensioenregeling. En ook dat bedrijven altijd winst zullen zien in zaken als betaalbare huisvesting of een uitstekende gezondheidszorg voor iedereen en niet uitsluitend voor wie de hoogste prijzen kan betalen.

Dat is tot nog toe niet gebleken. In zijn kamerrede op gehaktdag had Halbe Zijlstra het dan ook over een imaginair eiland waar hij alles van de grond af aan kon opbouwen. Daarna schetste hij het beeld van een maatschappij waar iedere burger de vrijheid genoot om alles voor zichzelf uit te zoeken. Hij is niet de eerste die zo’n eigen laboratoriummaatschappij verzon. De Griekse filosoof Plato begon er al mee ver voor de geboorte van Christus. Voor zulke fantasieën bestaat een woord: utopia.

Halbe Zijlstra is niet van de kleine stappen en de concrete verbeteringen. Hij is op weg naar een lichtende toekomst, waar een nieuwe mens vorm geeft aan de ideale maatschappij. Nieuwe mens? Hij zegt het zelf: “Er is dan geen afgedwongen solidariteit door belangengroepen, maar echte solidariteit uit welwillendheid.” En de mantelzorgers zijn de voorhoede van deze nieuwe mens, die onzelfzuchtig hulp geeft aan wie het nodig is. Het doet bijna denken aan het toekomstvisioen van Karl Marx: een eindstadium van de geschiedenis waarin iedereen produceert en consumeert naar behoefte.

Halbe Zijlstra is een utopist. Hij zal door roeien en ruiten gaan om zijn ideaal te verwezenlijken. Het zal interessant zijn om te zien hoever hij de PvdA hierin weet mee te slepen.