Spitsheffingen? Overheid heeft reisgedrag zelf afgedwongen

Een eeuw geleden woonden de meeste mensen zo ongeveer naast hun werk. Fabrieken en ambachtelijke bedrijven stonden gewoon tussen de huizen. Alleen kapitalisten en hoger personeel ging wel eens buitenaf wonen, in de duinen van Wassenaar of het Gooi. Zij kwamen dan op hun gemak met de stoomtram naar kantoor. Jan de Arrebeier had bijkans uitzicht op de fabriekspoort die hem en zijn klassegenoten elke ochtend opslokte.

Daarna kwam de gedachte op dat het voor iedereen beter en ook gezonder was om wonen en werken zoveel mogelijk van elkaar te scheiden. Vooral na de Tweede Wereldoorlog werd van dit principe ernst gemaakt. In Noord-Brabant kreeg deze aanpak een bijzondere vorm: een provinciaal ontwikkelingsplan stelde dat arbeiders niet meer dan een half uur zouden moeten fietsen naar hun werk. Daarom moesten overal industriekernen worden ontwikkeld en niet in een of twee grote plaatsen zoals Tilburg en Eindhoven. Megasteden, vreesden de katholieke leiders, zouden maar leiden tot ontworteling en teloorgang van het geloof. Elders in het land waren ze niet zo bang van te grote industriële concentraties.

Hoe dan ook, Nederland is er uitstekend in geslaagd om werken en wonen vrijwel volledig van elkaar te scheiden. Het aantal inwoners van de stadscentra met hun kantoren en winkels is drastisch gedaald. Bedrijven zijn verbannen naar de rand van de bebouwde kom. Steeds meer mensen moeten een stevige trip maken naar hun werk.

Een tweede beginsel – uit de jaren zeventig en tachtig – heeft dat geaccentueerd. Het is sinds die tijd not done om huisvrouw te zijn. Vrouwen moeten aan het werk om zo economisch zelfstandig te blijven en ook – al wordt dat niet openlijk gezegd – om immigratie tegen te gaan. Levenspartners hebben nu elk een eigen loopbaan en een eigen werkplek. Hun beider huis moet dan ongeveer in het midden liggen. Inmiddels zijn de woonlasten zo gestegen dat het gemiddelde gezin die met een enkel salaris niet meer kan opbrengen, of een van de partners moet wel erg hoog in de boom zitten. Dat is een tweede reden waarom vrouwen de arbeidsmarkt opgaan. Ze moeten wel, al zouden ze liever thuis blijven.

Zo heeft de Nederlandse ruimtelijke ordening het aantal noodzakelijke reisbewegingen tot grote hoogte opgeschroefd. De files op de snelwegen en de uitpuilende treinen hebben sterk te maken met het ooit genomen besluit dat wonen en werken van elkaar gescheiden moesten worden. Wat dit voor gevolgen zou hebben voor het wegennet en het openbaar vervoer is – zo blijkt achteraf – systematisch onderschat. Net als de kosten die dat met zich mee zou brengen.

En dan is ook nog de zo geroemde flexibiliteit erbij gekomen. Die baan is niet meer voor het leven. Je moet je leven lang leren om “aantrekkelijk” te blijven voor werkgevers. Je dient de bereidheid te hebben om achter de banen aan te gaan. En dat in een samenleving die eigen woningbezit bevordert en huurders vooral sinds Rutte II financieel streng straft voor hun keuze. Beleidsmakers gaan er kennelijk van uit dat mensen heel lang in hun huis blijven zitten. Dat moeten ze wel met dit systeem en ook daardoor neemt het aantal reisbewegingen toe.

Inmiddels begint de wal het schip te keren. Meer asfalt blijkt in de praktijk alleen maar tot verplaatsing van de files te leiden. De Nederlandse Spoorwegen kunnen het aanbod van reizigers al lang niet meer aan. De voorgestelde maatregelen getuigen van een diepe beleidsmatige armoede: beboet mensen als ze allemaal tegelijk naar hun werk gaan. Voer een spitsheffing in voor automobilisten. Pak ze toch als ze vervolgens het openbaar vervoer nemen. Dat heeft een zogenaamde denktank van de NS in ieder geval voorgesteld.

Parlementariërs van uiteenlopende partijen hebben zich tegen deze suggestie gekeerd maar wij weten inmiddels wat dat waard is. Als kamerleden voor de camera verschijnen om te zeggen dat zij het ergens helemaal mee gehad hebben, dat ze het spuugzat zijn en het hen tot hier zit, dan betekent dat in feite: “Nou en, volgende onderwerp”. Eerst heel consequent reisgedrag afdwingen, daarna bestraffen. De overheid mag onze lieve heer op de blote knietjes danken voor de makheid van haar onderdanen want van opstand zal geen sprake zijn als de heffingen stilletjes worden doorgevoerd.