Het Haagse ambtenarenapparaat moet nodig op de schop

De affaires waar belangrijke centrale overheidsdiensten bij betrokken zijn vullen dagelijks de media. Over bijna elk ministerie is wel een misstand naar buiten gekomen de laatste jaren. De meest recente, de problemen met betrekking tot een volstrekt onafhankelijk onderzoek naar de tekortschietende beveiliging van Peter R. de Vries, laten glashelder zien wat de belangrijkste oorzaak is van al deze misstanden en affaires. Een zeer gevaarlijke cocktail van incompetentie gekoppeld aan macht van ambtenaren.

Ambtenaren op sleutelposities die vakinhoudelijke competenties vaak missen maar wel over bestuurservaring beschikken kunnen via de Algemene Bestuursdienst ver komen in hun ambtelijke carrière. Een wel heel opmerkelijk uitgangspunt om te bepalen of de beste mens op de juiste plek in het overheidsapparaat kan worden benoemd. Tel daarbij op dat veel topambtenaren vaak al ooit hebben getoond ernstig in hun functioneren gefaald te hebben, waarbij ze als sanctie vervolgens worden weggepromoveerd en doorgeschoven naar andere sleutelposities op andere ministeries of bij bestuursorganen.

Een behoorlijk gesloten ambtenarencircuit derhalve van incompetente ambtenaren met teveel macht. Een combinatie die garant staat voor veel foute beslissingen en foute beleidskeuzes. Mede in stand gehouden vanwege het ontbreken van voldoende interne tegenspraak van wel vakinhoudelijke ambtenaren. Op lagere functies in de hiërarchie van de ministeries. Voeg daarbij de politieke factor van politiek gelabelde benoemingen van sleutelposities en de cirkel is rond.

Een bolwerk van macht met weinig vakinhoudelijke kennis. Dat garant staat voor veel mislukte projecten, misstanden en doofpotten. Met een overkill aan woordvoerders en voorlichters die dit alles moeten zien te verhullen. Gefinancierd met belastinggeld van de burgers en bedrijven. Misstanden en doofpotten die verhuld worden tot het moment dat doortastende onderzoeksjournalisten of gedupeerde burgers een nog niet ontdekte misstand aan het licht brengen. Dat laatste is geen garantie dat er dan feitelijk na ontdekking iets wezenlijks gaat veranderen.

De Omtzigt affaire heeft heel duidelijk gemaakt dat de tegenmacht van de Tweede Kamer geen vuist kan maken. Ook daar speelt incompetentie een rol. Op specialistische gebieden te weinig vakinhoudelijke kennis vanuit de praktijk om vastgestelde misstanden goed bij de horens te vatten. Los van de politieke gebondenheid om als parlementariër vrijuit los te kunnen gaan in naar buiten gekomen misstanden waarbij coalitiepartijen betrokken zijn. Dit alles schetst niet echt een hoopvol beeld dat in de toekomst het beter zal gaan met onze democratische rechtsstaat.

Een misstand aantonen en aan de kaak stellen is slechts het begin van een tot nu toe verder veelal doodlopende weg. Waar noch advocaten, noch de Nationale Ombudsman grip op de misstand of doofpot kunnen krijgen. Veroorzaakt door de hiervoor omschreven ernstige kritische factoren in de samenstelling en bezetting van het ambtenarenapparaat.

Beter is het om de werkelijke oorzaak eens goed aan te pakken. Het ambtenarenapparaat opnieuw samen te stellen door een in het bedrijfsleven bij ingrijpende reorganisaties vaker gebruikt instrument toe te passen. Reduceer de omvang van het ambtenarenapparaat met bijvoorbeeld eerst eens met 10% of meer en laat alle ambtenaren opnieuw solliciteren voor de overgebleven 90% van de banen. Voer deze exercitie uit met ervaren HRM (Human Resource Management) professionals uit het bedrijfsleven. Geassisteerd door enkele zeer vakinhoudelijke topambtenaren, die niet vanuit een politieke achtergrond ooit benoemd zijn. Op die manier gaan de zwakke ambtenaren en functies die geen meerwaarde vertegenwoordigen voor een goed en efficiënt draaiend overheidsapparaat er gewoon uit. Dat scheelt miljarden aan verspillingskosten en inefficiënte inzet van (overtollig) overheidspersoneel.

Een waarschuwing is dan wel op zijn plaats. Zo’n reorganisatie-ingreep heeft voormalig staatssecretaris Wiebes van Financiën bij de Belastingdienst eerder uitgevoerd. Dat verdiende onder VVD’er Wiebes niet de schoonheidsprijs. Die bood zo’n riante afvloeiingsregeling aan goede en ervaren belastingambtenaren aan, dat alle jarenlang vakinhoudelijke opgebouwde ervaring in één klap verdwenen was bij de Belastingdienst. Een zeer kostbaar foutje, veroorzaakt door een aantoonbare incompetente VVD-bewindspersoon. Waar we nu nog steeds last van hebben.

Als we in Nederland zo door blijven modderen en de in het Marengo-proces optredende advocaten Schouten en de Jong al publiekelijk aandacht moeten vragen over hun eigen bescherming en dat van de overleden poortwachter van de rechtsstaat Peter. R. de Vries, met betrekking tot een door hen geëist volstrekt onafhankelijk onderzoek, dan is dat een helder signaal dat de politiek en samenleving niet meer kan en mag negeren. Anders zal het fundament van onze rechtsstaat nog verder onder druk blijven staan.

Een grote ingrijpende reorganisatie van het ambtenarenapparaat kan ten behoeve van het behoud van onze democratische rechtsstaat gewoonweg de komende jaren niet uitblijven. De rechtsstaat zal er gegarandeerd door verbeterd worden. Evenals het zo sterk gedaalde geloof en vertrouwen van de burger in haar overheid en in de politiek.