Het monster IS verandert alleen als we zelf veranderen

Om effectief weerwoord aan Islamitische Staat (IS) te bieden, moeten we niet alleen haar ideologie begrijpen, maar vooral doorzien hoe IS als systeem een coherent geheel vormt waarbinnen ingenieus allerlei constructies evolueerden die haar immuun maken voor invloeden van buiten en haar krachtige vermogen verklaren aansluiting te vinden bij specifieke groepen jonge moslims in het westen. IS is een memencomplex dat zich uiterst vitaal voortplant en zeer resistent blijkt tegen externe inmenging.

Culturele evolutie Men kan op vele manieren naar IS kijken. Eén ervan is het te zien als een culturele levensvorm die zich op dezelfde manieren gedraagt, met dezelfde uitdagingen moet omgaan en op dezelfde manier succesvol is als biologische levensvormen. Memetisch beschouwd is IS een uiterst succesvolle soort met een zeer vitale voortplantingskracht en een opmerkelijke resistentie tegen potentiële bedreigingen. Om IS te ontraadselen moeten we de dynamiek van deze twee aspecten doorgronden. 

Totalitair systeem

Het Kalifaat drukt afwijkende meningen hardhandig de kop in. Er is maar plaats voor één waarheid. Extreme agressie is het standaard antwoord op elke vorm van deviant denken. Onschuldige burgers worden gedwongen loyaliteit aan IS te betuigen, op straffe van standrechtelijke executie. Meer nog dan de betreffende persoon bestraffen, is deze terreur bedoeld om anderen te intimideren, die vervolgens uit lijfsbehoud opvattingen ventileren die evident niet de hunne zijn. Maar dat is voor IS niet erg! Zolang iedereen haar lippendienst bewijst, weet niemand of die aardige buurman echt een IS aanhanger is of slechts opgelegde doctrine opdreunt. Vrijuit praten is onmogelijk. Mensen worden gedwongen elkaar te verraden en elkaar uit te testen op loyaliteit aan de officiële leer. Zo ontstaat een netwerk van elkaar in bedwang houdende slachtoffers.

Groeikracht

De westerse ideologie – het kwartet democratie, rechtstaat, vrije markt en verzorgingsstaat – vindt zichzelf de meest superieure maatschappijvorm. Fukuyama sprak al over het “einde van de geschiedenis” omdat een betere staatsvorm ondenkbaar zou zijn (dat wil zeggen: niet door hem bedacht kon worden). Een groeiende groep moslimjongeren weet wel beter, en kan haarfijn de echte of vermeende tekortkomingen van het westerse systeem duiden, van milieuvervuiling, morele verloedering, het homohuwelijk, porno, prostitutie, misdaad, drugs tot corruptie, werkeloosheid, onacceptabele inkomensverschillen en discriminatie. Ook het idee dat de primaire doelstelling van het westen is het ware geloof, de Islam, te domineren en moslims te vernederen, doet het goed in deze kringen. Deze ideeën vormen de perfecte oplossing voor de cognitieve dissonantie waar een groeiende groep westerse moslimjongeren mee kampt; het verklaart waarom zij de welstand en status ontberen waar ze zo naar verlangen, zonder dat ze daarbij kritisch naar hun eigen rol daarin hoeven kijken.  De IS-ideologie is precies daarom zo aantrekkelijk omdat ze zich radicaal tegen alle westerse waarden keert.

IS is daarnaast primair een utopie. Een utopie is een krachtig idee over een betere, rechtvaardige wereld. In dit geval één waar de onderdrukking van de Islam tot het verleden behoort en de wetten van Allah het dagelijks leven in goede banen leiden. De bonus van elke utopie is dat zij zich voor nog geen enkele realiteit hoeft te verantwoorden. Hoop en werkelijkheid zijn nog één, en daarmee oefent ze een onweerstaanbare aantrekkingskracht uit op jonge mohammedaanse zinzoekers in de Europese voorsteden.

Immuniteit

Fundamentalistische Christenen beweren dat de grootste overwinning van de duivel is dat mensen niet meer in hem geloven, of dat God de fossielen in de aardbodem stopte en de evolutietheorie zo plausibel klinkt om het geloof van Christenen op de proef te stellen. Degenen die deze test succesvol doorstaan, wacht natuurlijk een rijkelijke beloning; nu of in het hiernamaals. Dergelijke paranoïde overtuigingen vormen het immuunsysteem van totalitaire ideologieën. Hoe plausibeler de beweringen van de vijand, hoe doortrapter die eigenlijk is en des te groter je eigen voortreffelijkheid wanneer je die trotseert. Ook IS is rijkelijk voorzien van vergelijkbare mechanismen. Gaat het IS voor de wind? Dan is dat een bewijs dat Allah met hen is. Zit het eens tegen? Dan stelt Allah zijn volgelingen op de proef en kunnen zij laten zien hoe vasthoudend ze in het geloof zijn, hetgeen Allah na de periode van beproeving ongetwijfeld zal belonen.

Het westen is de vijand van IS, maar mogelijk veracht zij moslims en moslimregimes die ideeën uit de westerse ideologie overnamen nog veel meer. Want die laten zien dat de islam corrumpeerbaar was. Aan IS de uitdaging niet te zwichten. En hoe radicaler, extremer en consequenter hun idealen en daden, hoe overtuigender ze dit punt maken.

Ideeënstrijd

IS moet op een verschillende fronten bevochten worden. Eén ervan is de intellectuele inconsistenties, inhoudelijke armoede en schrijnende absurditeit ervan aantonen. De achilleshiel van geïmmuniseerde totalitaire systemen, is de structuur ervan bloot te leggen, te ontmaskeren met welke goedkope trucs het eigen werkt. Dit is alleen mogelijk wanneer het westen met open vizier strijdt. Elk censuur op jihadistische propaganda, strafrechtelijke veroordelingen van jihad ronselaars of het uit de lucht halen van websites is uit den boze want een morele overwinning voor IS; het westen laat zo immers zien de intellectuele strijd niet aan te durven.

Wanneer we overtuigd zijn van onze morele waarden, hebben we deze vormen van onderdrukking ook helemaal niet nodig. Tegelijk zal het westen moeten laten zien dat haar idealen niet beperkt blijven tot mooie woorden alleen. Practice what you preach. Zolang er met twee maten gemeten wordt in bijvoorbeeld het Palestijns-Israëlische conflict of het gelijkheidsideaal niet geldt voor lastige minderheidgroepen in de voorsteden van de grote Europese metropolen, heeft het westen geen recht van spreken. Het monster IS dat we in de spiegel zien, verdwijnt alleen wanneer we zelf veranderen. Dat is onze Jihad…