Het rommelt in de Turkse regeringspartij

Drie maanden voor de parlementsverkiezingen in Turkije lijkt de eensgezindheid binnen de regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) stevig onder druk te staan.

Toen Erdogan vorig jaar president werd, volgde buitenlandminister Davutoglu hem op als premier. Gezien Davutoglu’s trouw aan Erdogan, zoals bij de campagne tegen de Gülenbeweging, was dat een voor de hand liggende keuze.

De laatste tijd begint Davutoglu’s loyaliteit richting Erdogan scheuren te vertonen. Hij kan dan een kleinere gestalte hebben dan de lange Erdogan, maar het wordt steeds duidelijker hij qua ego niet veel voor hem onderdoet.

Davutoglu doet nog vaak wat van hem verwacht wordt. Zo steunt hij de door Erdogan bepleitte nieuwe (en zeer controversiële) veiligheidswet, die onder andere het gebruik van vuurwapens door de politie bij demonstraties mogelijk maakt. Maar in andere opzichten manifesteert Davutoglu zich steeds vaker als dwarsligger.

Presidentieel systeem Zoals bekend wil Erdogan zijn autocratisch getinte leiderschap bekronen met een presidentieel systeem. Davutoglu speelt een belangrijke rol in dat streven. Hij moet bij de komende verkiezingen voor minstens 330 AKP-zetels in het parlement zorgen. Nog meer als het even kan, want vanaf 367 zetels is er geen referendum nodig om de nieuwe grondwet erdoor te kunnen jassen die het presidentieel systeem mogelijk maakt.

Als Davutoglu zich van zijn taak kwijt is zijn kans verkeken op een serieus premierschap. Dat verklaart waarom hij erg lauw doet over Erdogans plan om veel democratische rompslomp van zich af te schudden. Davutoglu liet zich pas over het presidentieel systeem uit nadat Erdogan ‘Ahmed bey’ daartoe had opgeroepen. En zelfs toen bleef hij erg vaag, wat niet lekker zal zijn gevallen in dat immense paleis te Ankara.

Corruptie Er steekt meer. Toen het parlement besliste over vier (oud-)ministers die eind 2013 tegen de lamp liepen in verband met corruptie, liet Davutoglu doorschemeren geen tegenstander te zijn van hun vervolging.

Er waren er meer binnen de AKP die het op een proces aan wilden laten komen, waaronder verschillende parlementariërs en ook AKP-leden van de onderzoekscommissie inzake corruptie. Erdogan zag zich genoodzaakt om deze commissieleden op andere gedachten brengen, om te voorkomen dat die vier voor de Hoge Raad werden gesleept.

Transparantiewet Davutoglu steunde verder een voorstel tot een ‘transparantiewet’, waardoor politici verplicht zouden worden om eens in de twee jaar opgave te doen van hun bezittingen. Erdogan zei – erg veelzeggend – dat met deze wet ‘niemand gevonden kan worden om het werk te doen’. Hij greep wederom in en het wetsvoorstel ging op de plank, in ieder geval tot na de verkiezingen.

Erdogan zette Davutoglu verder op zijn plaats door naar een clausule in de grondwet te grijpen die de president onder noodomstandigheden het recht geeft om de ministerraad voor te zitten. Van noodomstandigheden was geen sprake, maar Erdogan deed het toch. Davutoglu’s gezicht sprak nadien boekdelen.

Duveltje uit een doosje En zo werd het 6 februari 2015, de dag waarop Hakan Fidan, de baas van de Turkse inlichtingendienst MIT, zijn ontslag aankondigde en zich kandidaat stelde voor de verkiezingen. Het kwam als een duveltje uit een doosje; er ging een schok door het land.

Fidan werd in 2010 hoofd van MIT, na eerder assistent van Erdogan te zijn geweest. Daarvoor had hij de leiding in handen van de Turkse organisatie voor ontwikkeling en samenwerking (TIKA).

TIKA richtte zich aanvankelijk vooral op voormalige Sovjetrepublieken in Centraal-Azië, waar ook de Gülenbeweging erg actief was. Seculiere kranten noemden Fidan een Gülenvolgeling en daar zat veel in. Ik kan me goed herinneren dat hij na zijn benoeming bij MIT geprezen werd op de Amerikaanse website van Fethullah Gülen voor zijn werk bij TIKA.

Maar goed, Erdogan en Gülen konden toen nog door een deur. Nadat de verhoudingen verzuurd waren geraakt koos Fidan voor Erdogan. Pijnlijk voor Gülen, die binnen veel staatsinstanties mannetjes heeft zitten, maar niet bij MIT. 

PKK Dat Gülen een doelwit maakte van de ‘overloper’ Fidan werd duidelijk op 6 februari 2012. Die dag gaf de tot de Gülenbeweging behorende aanklager Sadrettin Sarikaya opdracht tot Fidan’s aanhouding. Hij werd ervan beschuldigd onderhandeld te hebben met de Koerdische PKK, waarmee de Gülenbeweging in Zuidoost-Turkije in een concurrentieslag was verwikkeld.

Opvallend genoeg kondigde Fidan op de dag af drie jaar later zijn ontslag bij MIT aan. Het zal niet verbazen dat de pagina op Gülen’s Amerikaanse website waarop Fidan geprezen werd ondertussen van internet is verdwenen. Zo past de Gülenbeweging de geschiedenis aan. Dat was niet de eerste keer, en evenmin de laatste.  

Israël Gülen’s volgelingen namen Fidan ook onder vuur over zijn rol bij het Internationaal Atoomenergieagentschap (IAEA), omdat hij zich daar pro-Iran en anti-Israël opstelde. Die beschuldiging sloot aan bij zowel de goede banden van de Gülenbeweging met de staat Israël, als de forse kritiek die Fidan’s baas Erdogan op dat land heeft.

Des te saillanter is het dat Fidan na zijn benoeming tot hoofd van MIT minstens twee ontmoetingen had met de chef van de Israëlische Mossad, waarvan een tijdens het Geziparkprotest in Istanbul.

Een enigmatisch heerschap die Fidan, al staat vast dat hij Erdogan’s steun en toeverlaat werd, ook in de campagne tegen Gülen. Zo kreeg hij de reputatie de op een na machtigste man in Turkije te zijn.

Reacties Davutoglu reageerde niet afwijzend op Fidan’s vertrek bij MIT. Hij zei dat Fidan zich op verschillende manieren dienstbaar kan maken voor Turkije. Volgens sommige waarnemers ging het verder en werd Fidan door Davutoglu uitgenodigd om de politiek te betreden.

Erdogan reageerde erg afwijzend. Hij zei het een groot verlies te vinden om zijn vertrouweling en ‘geheimenbewaarder’ te moeten missen. Maar verder was het volgens Erdogan aan Davutoglu, omdat hij niet bij machte was in te grijpen. Opmerkelijk, want Erdogan laat er doorgaans geen twijfel over bestaan de absolute leider te zijn, ook sinds hij president is. Dat benadrukte hij recentelijk nog met de hierboven beschreven interventies in het parlement.

Dat Erdogan nu opeens zegt niet alle macht te hebben kan geïnterpreteerd worden als een manoeuvre om verantwoordelijkheid van zich af te kunnen schuiven. Voor wanneer de berg nationale en internationale problemen waar Turkije zich mee geconfronteerd weet oncontroleerbaar wordt.

Öcalan Ook bij het Koerdische vredesproces kon Erdogan op Fidan bouwen. PKK-leider Öcalan zou het meeste vertrouwen hebben in Fidan tijdens onderhandelingen. Als Fidan niet meer direct bij het vredesproces betrokken is kan dat dan ook gevolgen hebben voor de voortgang daarvan.

Er wordt gefluisterd dat Fidan en Erdogan ten aanzien van Syrië meningsverschillen hebben. Zo stond Fidan naar verluidt samen met Davutoglu achter het door de VS gesteunde plan om Koerdische strijders uit Irak in het Syrische Kobani tegen IS te laten vechten. Dit in tegenstelling tot Erdogan, die tegen de komst was van de ‘peshmarga’ naar Kobani en daarbij steun vond bij de strijdkrachten, met wie hij het beter kan vinden sinds hij tegen Gülen ten strijde trekt.

Ministerspost Iedereen is het er over eens dat Fidan zich niet verkiesbaar stelt om stilletjes in het parlement te zitten. Een ministerspost ligt voor de hand. Buitenlandse Zaken, of misschien zelfs wel het premierschap. Over wat er precies speelt lopen de meningen echter sterk uiteen.

Er wordt gezegd dat Fidan zich van Erdogan’s plannen in Syrië wil distantiëren, omdat hij daar een risico in herkent. Anderen houden het op een stukje theater, waarbij Erdogan er juist op uit is om Fidan premier te laten worden, nu Davutoglu dwarsligt. Erdogans geklaag over Fidan’s vertrek is dan niet meer dan een onderneming om voorafgaand aan de verkiezingen geruchten te ontzenuwen over een conflict in de partijtop.

AKP-gezinde columnisten spreken een conflict tussen Erdogan en Davutoglu tegen, maar toen de eerste tekenen van de ruzie tussen Erdogan en Gülen zichtbaar werden schoten ze ook in de ontkenningsmodus, dus dat zegt weinig.

Fidan’s opvolging bij MIT is ook al in nevelen gehuld. Een van de namen die valt is van Serdar Kilic, de huidige Turkse ambassadeur in de VS. Erdogan sprak kort nadat Fidan zijn ontslag bij MIT had aangekondigd met Kilic, toen hij na een voortijdig afgebroken bezoek aan Mexico een onverwachte tussenstop in de VS maakte.

Antwoorden zullen in ieder geval niet voor de verkiezingen komen. Pas daarna zal meer duidelijk worden over de politieke toekomst van Turkije. Alles wijst er echter op dat het in de tussenliggende maanden spannend zal blijven.

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (Uitgeverij EPO, Antwerpen, 2012).   Volg Peter Edel ook op Twitter.