Hoe onvruchtbaar het is om last van het verleden te privatiseren

We leven in de week van Keti Koti, de dag waarop de afschaffing van de slavernij in het Koninkrijk der Nederlanden werd gevierd waarna niet de slaven maar de eigenaren compensatie kregen. Hier op Joop stelt Sandra Salome dat aan de orde in een heel persoonlijk stuk waarin zij het onbewust racisme van de Nederlandse maatschappij aanklaagt zoals dat volgens haar onder veel en veel meer tot uiting komt in het vasthouden aan Zwarte Piet.

De helft van het verhaal Haar ontboezeming lijkt sterk geïnspireerd door de film ‘Drie vrouwen over slavernij en vrijheid’ van Ida Does waarin – zo schrijft zij – de blanke nazaat van de slavenhouder uiteindelijk afhaakt en blijkbaar haar verantwoordelijkheid niet neemt. Tegelijk blijkt de identiteit van Sandra Salome in hoge mate te worden bepaald door haar uit Suriname afkomstige grootmoeder Susana Piët, nazaat van een slavin. Aan haar heeft zij te danken dat zij nu veel weet van wat haar voorouders is overkomen. En dat is genoeg voor een aanklacht aan het adres van haar ‘witte’ omgeving, die zij sterk associeert met de winsten die in het verleden gemaakt zijn door de gedwongen arbeid van haar voorouders.

Dit echter, is de helft van het verhaal want Sandra Salome stamt net zo goed af van deze blanken. Haar bloed is even schuldig als dat van elke kaaskop, niet voor vijftig procent maar voor honderd procent, want een geestelijke erfenis krijg je altijd helemaal. Zij ontkent het feit dat haar voorouders misschien wel aandelen hebben gehad in een Surinaamse plantage of een keurige kantoorbaan bij een bedrijf dat ooit aan slavernij verdiende en daarop zijn fundamenten bouwde zoals bijvoorbeeld ABN/Amro, waarin het kassiersbedrijf Mees en Zonen is opgenomen. Mees verzekerde slavenschepen en plantages. Hij keerde uit bij overlijden van slaven. Het eigen risico van de eigenaren bedroeg zowel tijdens de overtocht als in Suriname zelf vijftien procent.

Ideologie uit de Verenigde Staten Wij leven in een tijd van privatisering. Ook de verantwoordelijkheid voor het verleden wordt geprivatiseerd. Althans door het deel van de antiracistische beweging die haar ideologie uit de Verenigde Staten haalt. Je wordt persoonlijk verantwoordelijk gesteld voor wat je voorouders hebben aangericht, althans wat ze wordt aangewreven. Als dat volgens de aanhangers van genoemde ideologie heeft geleid tot voordeel, dan is dat een persoonlijk voordeel en als het nadeel is dan is het een persoonlijk nadeel. Jij krijgt het op je boterham. Met jou hebben de nazaten van de slachtoffers nog een rekening te vereffenen. Vaak letterlijk.

Er zijn blanken die zich met dezelfde methode tegen deze gang van zaken verdedigen. Zij stellen vast dat destijds slechts een kleine minderheid heeft geprofiteerd; een smalle elite buitte overal mensen tot op het bot uit. Er bestond weinig verschil tussen de levensstandaard van een dagloner en die van een slaaf. Zij vertellen na wat hun grootouders destijds te berde brachten over het leven in het veen en over werkdagen van veertien tot zestien uur in de negentiende eeuw. Daarmee privatiseren zij de verantwoordelijkheid voor het verleden net zo goed. Ook als zij er plechtig bij te verklaren geen rekening te willen indienen bij de nazaten van de uitbuiters.

Onvruchtbare benadering Je kunt de last van het verleden niet laden op de schouders van specifieke mensen op grond van hun afstamming. Schuld is niet overerfbaar. Slachtofferschap ook niet. In een behoorlijke maatschappij straffen wij kinderen niet om de daden van hun ouders. Vroeger gebeurde dat wel en in veel dictaturen is het nog steeds schering en inslag maar hier hebben wij dat afgeleerd. Betekent dit dat we het verleden van ons af moeten schudden? Nee, want de verantwoordelijkheid waar Sandra Salome op wijst, bestaat wel degelijk. Alleen ze kan niet worden geprivatiseerd.

Een en ander laat zich goed duidelijk maken aan het landgoed Huize Rusthoff bij Sassenheim, dat een prominente rol speelt in de film Drie Vrouwen. Het werd gefinancierd met winsten, gemaakt op slavenarbeid. Tegenwoordig is het een gemeentelijk park. Iedereen die daar wandelt, profiteert daarmee van wat zonder de Surinaamse plantage, zonder de middle passage, zonder het slavenstation Elmina en zonder de intern Afrikaanse slavenhandel wellicht nooit had bestaan. Iedereen die daar komt. Zonder uitzondering.

Nederland is mede een rijk land geworden door de activiteiten die in het verleden onder de rood wit blauwe vlag zijn ondernomen op andere continenten. En ook als bij een nauwkeurige telling blijkt dat het misschien niet zoveel was als nú in sommige kringen wordt beweerd, dan nog heeft die overzeese ondernemingslust om het maar zachtjes te zeggen tot veel ontwrichting aanleiding gegeven. Een dergelijke diagnose kan ook worden gesteld voor Spanje, Portugal, het Verenigd Koninkrijk, België, Frankrijk, Denemarken, Duitsland en Italië. Dit zijn alle Europese landen met een koloniaal verleden. De Verenigde Staten mogen in dit rijtje niet ontbreken maar die liggen op een ander continent. Er bestaat een rechtstreeks verband tussen de ongelijke verdeling van de welvaart in de wereld en het imperialistische verleden van zoveel Europese landen. Ook Europese staten die niet aan machtsuitbreiding op andere werelddelen deden hebben indirect profijt gehad van deze situatie. In de huidige economische machtsverhoudingen valt nog veel te herkennen van de toestand uit de tijd van de koloniale imperia. Wel zien we hoe met name in Azië landen zich ontworstelen aan de gevolgen van het kolonialisme maar dat geldt slechts voor een deel van dat enorme continent. In Afrika is van een dergelijke ontworsteling nog nauwelijks sprake.

Bedreigd Een groeiend aantal Europeanen voelt zich bedreigd door migranten die aan de deuren van het paradijs kloppen. Hun komst is een rechtstreeks gevolg van de ongelijke machts- en welvaartsverhoudingen die zijn ontstaan mede (er staat mede, let daar op) door wat er in de afgelopen eeuwen is aangericht. Wie zijn schouders ophaalt en ze afdoet als dobbernegers, is geen haar beter dan de slavenhandelaren van weleer. Niet omdat je daar dan van afstamt of er de huidskleur mee deelt maar om je houding en je onverschilligheid. Iedereen met een Nederlands paspoort profiteert van de ongelijke economische verhoudingen in de wereld. De een meer dan de ander maar elke Nederlander – ook de armste – heeft het aanzienlijk beter dan een musseque-bewoner in Luanda of een riksjarijder in Dakha, Bangladesh. Inderdaad, dat is het privilege van de geboorte maar dat heeft minder te maken met de familie waar je uit stamt dan met de plek en het land waar je ter wereld kwam.

Racistisch denken De Nederlandse samenleving is allesbehalve ideaal. Racisme is ingebakken. Het ontstaan van dit racisme heeft ontegenzeggelijk veel te maken met het koloniale verleden. Zogenaamd wetenschappelijk gefundeerde opvattingen op verschillen tussen mensen op grond van hun afkomst of huidskleur kwamen goed van pas om de koloniale verhoudingen te legitimeren. Blanken waren in deze racistische ideologie de dragers van de beschaving en zij hadden vanwege hun superioriteit het recht om hun manier van leven aan mensen met een andere achtergrond op te leggen en voor hun eigen bestwil in hun landen de dienst uit te maken. Zulk racistisch denken is inmiddels overal volstrekt in diskrediet geraakt behalve in sommige rechts-extremistische kringen. Artikel 1 van de Nederlandse grondwet, dat discriminatie verbiedt, geeft daar uiting aan. Niet voor niets staat de tekst voor het Binnenhof in steen gebeiteld.

Toch kun je de beschuldiging dat dit praatjes voor de vaak zijn, niet zomaar van je afwerpen. De theorie mag dan zijn verlaten, de praktijk toont zich hardnekkig. Wie de verkeerde achternaam draagt, met het verkeerde accent spreekt of de verkeerde huidskleur heeft, krijgt dat bij sollicitaties op zijn boterham. Ook word je te vaak aangesproken op de wandaden van mensen die fysiek op je lijken. Volgens de persoon die je de maat neemt dan natuurlijk. Racistisch gedachtegoed dringt steeds meer het algemeen geaccepteerd politiek en sociaal vertoog binnen. Politici die voorgeven dat zij middenpartijen vertegenwoordigen, laten zich inspireren door de denkbeelden van extremisten als Wilders en Baudet. En de premier zelf zegt dat je je maar moet invechten, een toon die hij nooit aanslaat als de directie van grote bedrijven zoals Shell belet vragen bij hem in het Torentje.

Verantwoordelijkheid Al deze gegevenheden raken buiten beeld als mensen gevraagd wordt om persoonlijk de verantwoordelijkheid voor het kwaad van de wereld op hun schouders te nemen vanwege hun afkomst of huidskleur. Veel geestelijke energie gaat dan verloren aan psychische worstelingen, vruchteloos zelfonderzoek of pogingen om die erfzonde af te schudden. Tot en met ontkenning van de economische verhoudingen die tot zoveel rechteloosheid op de wereld leiden. Datzelfde geldt voor wie zich van de verantwoordelijkheid ontslagen acht vanwege het lot van zijn of haar voorouders. Jij hebt het immers niet gedaan. Het is aan anderen om de prijs te betalen.

Racisme bestaat uit concrete handelingen, verricht door aanwijsbare daders, die moeten worden opgespoord en door een rechter ter verantwoording geroepen omdat artikel 1 van de grondwet discriminatie verbiedt. Zo´n rechter verklaart iemand schuldig niet op grond van wie hij is, van wie hij afstamt of hoe hij eruit ziet maar op grond van wat hij bewijsbaar heeft gedaan. Daar waar dit op zijn janboerenfluitjes geschiedt – dat is in Nederland zeker het geval – mag politieke actie niet uitblijven. Het is verbijsterend hoeveel ontkenningsgedrag wordt gemanifesteerd als concrete racistische acties aan de kaak worden gesteld. Nog schokkender is echter het feit, dat zoveel topfiguren bij overheid en bedrijfsleven denken dat ze met een beetje lippendienst kláár zijn.

Tegelijk zou het zeer nuttig zijn als de Europeanen zeer massaal zouden leren beseffen dat Fort Europa op den duur niet verdedigbaar is, ook al trek je de muren nog zo hoog op. Het kan kort duren en het kan lang duren maar ooit komen de armen verhaal halen. Dit continent begint steeds meer te lijken op zo’n gated community in een tropische stad met zwaar bewapende bewakers eromheen en angstige bewoners die alleen in een aan alle kanten afgesloten auto de wijk uit durven. De schrik slaat ze om het hart als ze even voor een stoplicht moeten stil staan en de armoedzaaiers er aan komen met hun kranten, hun snoepjes en de natte dweil om de voorruit te doen.

Keti Koti inderdaad. We hebben met zijn allen veel om over na te denken rond deze bijzondere dag van pijn en bevrijding.

Cc-foto: Robert Orr , Roel Wijnants