Hoe voorkomen wij dat alles wordt weggevaagd

“Alles wordt weggevaagd.” Dat zei die andere Thierry, VVD-kamerlid Thierry Aartsen, maandag in Goedemorgen Nederland. Hij doelde vooral op kleinere ondernemers die voor de afgrond staan maar zijn woorden zijn net zo goed van toepassing op de hele maatschappij.

Diezelfde maandagochtend publiceerde NRC een groot artikel waarin gezondheidswetenschappers vanuit hun eigen optiek naar manieren zochten om de coronacrisis achter ons te laten. Over één ding waren zij het eens: er ging zeker een tot twee jaar mee heen. Er was zelfs sprake van achthonderd dagen.

Dat komt overeen met de duur van eerdere pandemieën waar geen kruid tegen gewassen was, te beginnen met de pest in het Athene van Pericles, 2500 jaar geleden. Die ziekte ging overigens – zo blijkt uit de bronnen – gepaard met gedurig hoesten en benauwdheden maar dit terzijde. Ook het Romeinse Rijk was meer dan een jaar zoet met de grote epidemieën onder de keizers Marcus Aurelius en Justinianus. De builenpest van 1349 valt in hetzelfde patroon, evenals tal van regionale uitbraken daarna. Het geldt net zo goed voor de cholera in de negentiende eeuw en tenslotte de Spaanse Griep. Alleen een grootschalig verspreid medicijn of vaccin kan voor een eerder einde zorgen. Deze bezoeking duurt nog een jaar of twee. Ga daar maar vanuit.

Dit zal wereldwijd tot een massaal bankroet leiden. Rijke landen zijn in staat de catastrofe uit te stellen met massale geldinjecties maar dat is eindig. Tegelijkertijd blijkt dat een lockdown een privilege is. Ontwikkelings- en oorlogslanden kunnen het zich niet veroorloven om op deze manier het virus in te dammen – zo dat al lukt. In India heeft een lockdown al geleid tot de grootste volksverhuizing sinds de onafhankelijkheid in 1947. Het land beschikt niet over fondsen om dagloners aan geld en eten te helpen en evenmin over een apparaat om zulke hulp snel en efficiënt te verdelen. Zo schep je chaos. Dat zal weldra in Zuid-Afrika net zo goed blijken.

De hele wereld verarmt. Tegelijkertijd is er grote kans dat Noord-Amerika en Europa hun economische voorsprong op de rest van de wereld voorgoed verliezen, nu het krediet, opgebouwd sinds de industriële revolutie, wordt opgesoupeerd om de status quo te behouden.

Dit is het zwartste scenario. Het wordt werkelijkheid als overheden zich er toe beperken met loonkostensubsidies en andere uitkeringen bedrijven – groot en klein – in leven houden tot het moment dat ze zelf insolvent zijn. Dat zal hier in Europa gebeuren als de euro definitief kapot gespeculeerd wordt en ook de dollar instort. Met de gebruikelijke middelen valt er niet te redden wat er te redden valt, zeker als men uitsluitend gokt op het behoud van het particuliere bedrijfsleven en het herstel van de bestaande orde maar dan op een veel lager niveau. Dit in de hoop dat men zo de weg uit het dal kan vinden.

Wij kunnen in de tijd die voor ons ligt individuen niet langer verantwoordelijk stellen voor hun maatschappelijke en financiële ondergang. Die is namelijk niet door zakelijke fouten veroorzaakt of door vasthouden aan verouderde expertise maar door toedoen van de overheid, die in het belang van de volksgezondheid de economie op slot heeft gezet en op grote schaal verdienmodellen de nek omdraaide. Dat is gebeurd met grote instemming van de publieke opinie.

Dit betekent dat de Nederlanders de lasten van deze ramp gezamenlijk op zich horen te nemen en wel naar draagkracht. In Duitsland kent men sinds 1952 de Lastenausgleich. Die had oorspronkelijk tot doel om bomschade, ontstaan in de Tweede Wereldoorlog, over alle vastgoedbezitters uit te smeren. Ze was tegelijk bedoeld om de miljoenen etnisch Duitse vluchtelingen uit Polen en Tsjecho-Slowakije financieel op de been te helpen.

Hoe werkte het? Iedereen werd aangeslagen voor de helft van zijn vermogen op 21 juni 1948, de dag dat de beroemde D-mark werd ingevoerd. Men kreeg dertig jaar om aan deze verplichting te voldoen. Elk kwartaal zond de fiscus een aanslag. In de praktijk kwam het dus neer op een dragelijke vermogensheffing.

Voor de wederopbouw na 2020 hebben wij in heel Europa op tal van niveaus een soort Lastenausgleich nodig. Van hoog tot laag, van burger tot land. Wat een haalbare en faire heffingsgrondslag is en hoe je de sterkste schouders de zwaarste lasten laat dragen, is een kwestie van studie. Daar moeten onorthodoxe economen hun licht maar over laten schijnen.

Dit schept verplichtingen voor de ontvangers. Zij moeten zich binden aan wat je maar bij gebrek aan beter maatschappelijk verantwoord ondernemen kunt noemen. De bedrijfsdoelstelling kan niet uitsluitend het maken van winst zijn. Het dienen van het algemeen belang hoort daar onlosmakelijk bij. Het wordt ook tijd dat werknemers in Raden van Commissarissen een behoorlijke vertegenwoordiging krijgen, bijvoorbeeld de helft. Dit betekent niet dat zij die uit hun midden aanwijzen. Zij kiezen daarvoor personen met verstand van zaken, die het bedrijfsbelang in het oog kunnen houden vanuit het standpunt der werknemers.

Wij moeten ons wapenen tegen komende pandemieën. Het mag nooit meer kantje boord zijn met IC-bedden. Landen – zeker het onze – moeten diensten oprichten voor het ontwikkelen van medicijnen en vaccins. Die bestaan dan naast de farmaceutische industrie. Tegelijk moeten we zien te voorkomen dat virussen en andere ziektekiemen van dieren op mensen overslaan. Dat zal in ieder geval grote gevolgen hebben voor de veeteelt en wellicht ook voor de manier waarop wij ons voeden.

Of we in de nieuwe tijd de consumptiemaatschappij uit de twintigste eeuw kunnen handhaven, is bij dit alles de vraag. Wel moet het mogelijk zijn de kwantiteit van februari te vervangen door een hogere kwaliteit van leven. Dit is uitsluitend mogelijk door democratisering op alle vlakken van het bestaan. Over de vormgeving moeten we nu al nadenken.

Dit is een vage schets van de richting waarin wij als samenleving nu al moeten gaan denken aan het begin van deze ramp. Meer kan in dit stadium van de grote ommekeer die ons te wachten staat, niet worden gedaan. Het is wel zaak ons voor te bereiden in het respijt dat we nog hebben omdat de regering met zijn maatregelen de grote kladderadatsch voor zich uitschuift.

En dan heb ik het nog niet eens gehad over het internationaal beleid en de verplichtingen die wij hebben om elders in de wereld grote chaos (bron van vluchtelingen en oorlog) te helpen voorkomen.

De eer is misschien al verloren maar ook de hoop verliezen, dat nooit. We kunnen de reset beter zelf doen dan dat we die overlaten aan de onzichtbare hand van Adam Smith. Dan zijn we wellicht nog net op tijd. Ze zeggen wel eens dat creatieve destructie de motor is van ons economisch systeem maar onder de huidige omstandigheden brengt die onzichtbare hand uitsluitend destructie. Zoals de andere Thierry het zegt: “Alles wordt weggevaagd.”

De hoop verliezen, dat nooit!