Hoedt u ook tijdens de Oekraïne-oorlog voor wij/zij-denken

Ik wil zo graag de levenslessen van mijn historische littekens – ontstaan door een revolutie, een oorlog en het vluchtelingschap – met mijn Nederlandse landgenoten delen. En ik voel de noodzaak om ons te behoeden voor mijn eigen valkuilen, nu Oekraïne bloedt en nu Europa opnieuw de dreiging van een oorlog boven het hoofd hangt.

Dat ik levenslessen heb kunnen trekken uit mijn ervaringen die een persoonlijke waarneming overstijgen, is te danken aan mijn persoonlijke intellectuele held Henri Tajfel. Tajfel was van Pools-Joodse komaf. Als jonge Parijzenaar sneuvelde hij bijna tijdens de Tweede Wereldoorlog toen hij vrijwillig ten strijde trok tegen Nazi-Duitsland en gevangen werd genomen. Hij overleefde omdat hij voor een “gewone” Fransman werd aangezien en men niet achter zijn joodse achtergrond kwam. Na de oorlog heeft Tajfel vooral de vluchtelingen en overlevenden uit de kampen geholpen. Hij hielp hen om mentaal en praktisch weer een thuis te vinden. Daarna heeft hij een glansrijke sociaalwetenschappelijke carrière opgebouwd in Groot-Brittannië. Hij maakte de University of Bristol de bakermat van de Europese sociale psychologie.

Zijn belangrijkste wetenschappelijke bijdrage: de “sociale identiteitstheorie” over hoe we – zodra we een scheidslijn trekken tussen degenen die we als “een van ons” en “de Ander” zien – geneigd zijn om deze twee geconstrueerde groepen anders te zien, anders te beoordelen en er anders mee om te gaan. Zijn hele wetenschappelijke carrière en zijn inmiddels wereldwijd bekende theorie waren geënt op de harde confrontatie met de oorlog: hoe bloedig de gevolgen van botsende identiteiten konden zijn, hoe monsterlijk. Een van zijn bevindingen was: wij tonen meer begrip voor misstappen van de leden van eigen groep. Die schrijven we vaker toe aan omstandigheden, terwijl we de misstappen van de Ander eerder toeschrijven aan hun (volks)aard. Zo wordt de buitenproportionele agressie en het geweld tegen de Ander in conflictsituaties direct een stuk begrijpelijker.

Henri Tajfel werd mijn held, toen ik hem op 21-jarige leeftijd aan Universiteit Utrecht ontdekte. Mijn studententijd begon direct na het overleven in het stormachtige decennium van mijn jeugd: de bloedige machtsovername van Khomeini in Iran, de bombardementen van Teheran door de Irakese straaljagers van Saddam, het overleven van de beschietingen van de Pakistaanse grenspolitie en een lange, moeizame clandestiene reis richting Europa.

Henri Tajfels leven was getekend door het geweld van de oorlog. Zijn hele familie was zo goed als uitgeroeid door de Nazi’s. Maar hij kon de verleiding weerstaan om te gaan zoeken naar een “Duitse Ziekte” als de oorzaak van WO-II. Zijn intellectuele kracht hielp hem om dieper te graven en verder te zoeken en de juiste vraag te stellen die niet alleen relevant was voor de bloedige oorlog die hij had meegemaakt maar voor alle groepsconflicten overal en altijd: “onder welke condities komen collectieve wij/zij-scheidslijnen tevoorschijn en als ze er eenmaal zijn: wat is de impact ervan op ons oordeelsvermogen jegens de Ander en het gedrag dat hieruit voortvloeit?”

Ik vond die vraag intellectueel van wereldklasse, een uitnodiging om de luie essentialistische verklaringen los te laten. Ook in de terugblik op mijn eigen geschiedenis heb ik geprobeerd los te komen van de bijbehorende clichés: Iraanse moellahs zijn zo, Irakezen zijn zus, Pakistaan dit en Holland dat. Het werd voor mij de reden om, toen ik na zestien jaar ballingschap wel een korte poos terug kon naar Iran (en daarna vrij snel niet meer), juist op zoek te gaan naar mijn generatiegenoten die lijnrecht tegenover mij hadden gestaan: de jonge Islamisten.

Ik wilde weten wat hun drijfveer was, en vooral door welke levenssituatie en omstandigheden zij waren gedreven naar een radicaal islamisme dat de seculiere Iraanse middenklasse wilde vermorzelen. Degenen die inmiddels dissident waren geworden, waren bereid om met mij op zoek te gaan naar de oorsprong van het ontstaan van het wij/zij in hun verhaal. Het staat allemaal beschreven in mijn boek de Perzische Paradox. Het idee om dat boek over de bloedige dagen van Iran te schrijven ontstond dankzij een ware Europese intellectueel, de Poolse Jood die in Oost- en West-Europa thuis was en zijn littekens van de oorlog als levenslessen had gekoesterd.

Ik heb de indruk dat de wijsheid van Tajfel en zijn intellectuele compagnons in de wind wordt geslagen en dat baart mij zorgen. Vooral onze politieke leiders, onze pers en onze intellectuelen staan voor een grote beproeving.

Ik hoor onze minister-president Rutte tijdens een persconferentie grappen maken over eindelijk in de portemonnee van Poetin kunnen kijken dankzij het bevriezen van zijn persoonlijke rekeningen in het Westen. Ik lees dat Beatrice de Graaf, een van de meest gerenommeerde en schaarse hoogleraren Geschiedenis van Europese conflicten die we hebben, in een tweegesprek met Ko Colijn in NRC de gedachten van Poetin erg makkelijk als 18 e -eeuws afschildert. Ik zie de Nederlandse schrijfster met een Litouwse achtergrond Sana Valiulina in een bijzin Poetin gelijkstellen aan Stalin (die een van de grootste massamoorden in de menselijke geschiedenis op zijn geweten had) en de Russische ziel als kinderachtig en niet volwassen genoeg voor democratie veroordelen. Tot mijn verbazing zie ik Buitenhof-presentator Pieter Jan Hagens, die normaal gesproken niet op zijn mondje is gevallen, geen enkel poging doen om kritisch door te vragen over deze boude stellingen. Ik zie de politieke gigant de Europese Unie en de internetgigant Google in een handomdraai mijn toegang tot RT en Sputnik verbieden. Zo ontnemen ze mij de keuze om zelf eens te kijken wat de Russen te zeggen hebben.

Ik zie dit alles en ik maak mij ernstig zorgen.

De soevereine staat Oekraïne binnenvallen en burgers onder vuur nemen is een misdaad. Ook ik voel woede, ook ik vind dat we moeten handelen, Oekraïne moeten helpen en de Russen goedschiks of als echt niet anders kan misschien zelfs kwaadschiks tot een staakt-het-vuren moeten dwingen.

Maar wij duwen onszelf wel erg makkelijk richting het trekken van een harde scheidslijn. Ik heb geen enkele Nederlands hoogleraar betrapt op de stelling dat de invasie van Amerikanen en Britten in Irak onder valse voorwendselen te maken had met een Angelsaksische koloniale mindset van Bush en de zijnen. Wist ons premier toen hij onze koning proostend met Poetin op foto liet gaan niet over zijn vermeende corruptheid? Zijn de Russen opeens het meest kinderlijke volk van Europa en hun leider een gevaarlijke gek die zich Ivan de Verschrikkelijke waant? Gevaarlijk is Poetin ongetwijfeld. Hem voor gek verklaren lijkt mij een dwaalspoor dat ons weerhoudt van scherper denken en zo nodig effectief tegen hem ten strijde te trekken.

Wij plaatsen de Russen en Poetin buiten elk context. Hun gedrag anno nu stellen we gelijk aan wat ze zijn of wat hun aard (geworden) is. Dat is helaas een herkenbare misvatting voor wie Tajfels bevindingen kent: een ellendige misvatting die bij dergelijke conflicten hoort. En tot overmaat van ramp wordt elke waarschuwing hierover afgeslagen. “Willen begrijpen” wordt verward met “begrip tonen”.

Maar zelfs vanuit ons eigen belang, zelfs als we straks ten strijde moeten trekken tegen de Russen, hebben we eerder baat bij een onderzoekende poging om drijfveren te begrijpen, te plaatsen en om als het zover komt te kunnen tackelen, goedschiks of kwaadschiks.

Om de angstaanjagende situatie waarin wij zijn terechtgekomen zodoende te kunnen duiden om handelingsperspectief te ontwikkelen dat waardig is en van waarde moeten we ons om te beginnen hoeden voor onze reflexen om de Ander anders te gaan beoordelen dan hoe we onszelf, de “wij” beoordelen.

Laten we in de geest van de grote naoorlogse Europese intellectueel Henri Tajfel handelen.