Impeachment van Dilma Rousseff: de crisis van vijf kanten bekeken

Gisteren sprak de Braziliaanse Kamer van Afgevaardigden zich uit voor de impeachment van President Dilma Rousseff. Helaas… de vereiste twee derde meerderheid werd met 71,5% ruimschoots gehaald. Het proces gaat nu naar de Senaat die uiteindelijk moet beslissen. Wat zijn de overwegingen achter de daarmee gecreëerde crisis? Er is al meer over geschreven in de Nederlandse media, maar niet alle relevante visies komen altijd even goed uit de verf. Ik zie er vijf, maar misschien zijn er meer.

De visie van de pro-impeachment beweging Het moet uit zijn met de systemische corruptie in de Braziliaanse politiek. De toegenomen rechterlijke macht verschaft daarvoor eindelijk de instrumenten. Corruptie is zeker geen monopolie van de Arbeiderspartij (PT) van Lula en Rousseff. De voorzitters van de Kamer, Eduardo Cunha, en de Senaat, Renan Calheiros, allebei van de PMDB, ex-coalitiepartner van de PT, en politici van diverse andere partijen zijn ook aangeklaagd. Maar de PT, als partij van de President, draagt een speciale verantwoordelijkheid. Voordat de PT in 2002 aan de macht kwam profileerde zij zich als het “ideologisch pure” alternatief voor de traditionele politiek van wederzijdse accommodatie. Maar in plaats van dat systeem te bestrijden heeft ze het geperfectioneerd en verheven tot centraal element in haar politieke strategie. De omvang van het Petrobras schandaal is vele malen groter dan wat er ooit eerder in dit land vertoond is.

Het probleem hiermee: de corruptie onder deze regering is weliswaar ernstig, maar er is tegen President Rousseff persoonlijk bijzonder weinig bewezen. Ze heeft misschien geweten van sommige malversaties, maar zelf lijkt ze er nauwelijks bij betrokken te zijn. En ze heeft er zeker geen persoonlijk voordeel uit proberen te trekken. De beschuldiging waar de impeachment op berust is dat ze in 2014 voor electorale doeleinden geprobeerd heeft een deel van de staatsschuld te verstoppen door creatieve boekhouding en leningen van banken onder controle van de Federale regering. Dat is illegaal, maar is het motief voor impeachment? Diverse parlementariërs worden beschuldigd van veel ernstiger feiten.

De officiële visie van de PT De pro-impeachment beweging is politiek gemotiveerd en de impeachment is een “witte staatsgreep”. De Braziliaanse “elite” heeft nooit geaccepteerd dat een arbeider president kon worden en inkomen herverdeelde in het voordeel van de armste bevolkingsgroepen. Met name heeft de oppositie nooit geaccepteerd dat ze de presidentsverkiezingen van 2014 verloren heeft, dus ze probeert nu via deze oneigenlijke procedure haar politieke agenda door te drukken. De pers is uitverkocht aan de klasse-belangen van de elite, de rechterlijke macht heeft een politieke agenda en de Vice-President, Michel Temer, van de voormalige coalitiepartner PMDB, is een verrader met ambities om President te worden.

Het grootste probleem met deze visie, die de buitenlandse pers tot voor kort soms nogal onkritisch overnam, is dat volgens de opiniepeilingen 70% van de bevolking de impeachment steunt. Zo’n grote elite hebben we hier niet. De oppositie is inderdaad bezorgder over het economische beleid van de regering dan over de manipulatie van het budget, maar het is domweg niet waar dat ze de anti-armoedeprogramma’s terug zou willen draaien. Er is discussie over of inkomenssubsidies alleen op lange termijn voldoende zijn om de armoede te beëindigen, maar over de huidige programma’s, die destijds door Lula’s voorganger Cardoso begonnen zijn, bestaat een brede consensus.

De visie van de dissidenten De kritiek op de regering komt niet alleen van rechts. De PT is de afgelopen jaren grote aantallen voormalige leden en coalitiegenoten kwijtgeraakt. Marina Silva, van Rede, is internationaal het meest bekend, maar er zijn er veel meer. Volgens de dissidenten is de prioriteit van de PT, nadat ze in 2002 het Presidentschap veroverde, veranderd. Het ging niet langer om de constructie van een vorm van socialisme of sociaal-democratie, maar om de consolidatie van de eigen macht. Het doel heiligde de middelen, inclusief betaling van politici om hun steun in het Parlement te kopen en de coöptatie van geselecteerde groepen ondernemers met subsidies en zachte leningen om ze achter de politieke agenda van de PT te krijgen. De dissidenten zijn verdeeld over de impeachment, maar de wens om deze regering te zien gaan heeft ook aanzienlijke steun onder deze groep.

De Machiavellistische visie Je leest er niet over in de buitenlandse pers, maar in Brazilië wordt er over gespeculeerd dat impeachment van Dilma Rousseff uiteindelijk beter voor de PT dan voor de oppositie kan zijn. Rousseff was niet Lula’s favoriete presidentskandidaat. Ze is destijds naar voren geschoven omdat de kandidaat die Lula eigenlijk wilde, José Dirceu, in een eerder corruptieschandaal veroordeeld was. Maar ze wordt gezien als de hoofdverantwoordelijke voor de huidige economische crisis en haar relatie met de achterban van de partij is gespannen. Die wil vooral de terugkeer van Lula in 2018. Door zich nu te ontdoen van Dilma Rousseff kan de PT de verantwoordelijkheid voor de economische malaise in de schoot van de oppositie werpen. Het is onwaarschijnlijk dat die voor de verkiezingen van 2018 veel vooruitgang zal boeken met een economisch herstelplan. Dat opent de mogelijkheid om Lula in 2018 als redder van het vaderland terug te brengen. Het enige probleem is dat Lula dan wel de beschuldigingen van corruptie van zijn kant moet zien te neutraliseren. Formeel is er nog niets tegen hem bewezen, maar anders dan bij Dilma Rousseff bestaan er wel verdenkingen tegen hem.

De institutionalistische visie Het zou allemaal minder moeilijk zijn als Brazilië, zoals Duitsland of Italië, een parlementair systeem had, met de president als staatshoofd en de minister-president als regeringsleider. Als de premier het vertrouwen van het Parlement verliest wordt hij/zij afgezet en komt er een nieuwe regering. Maar Brazilië heeft het Amerikaanse presidentiële systeem waarin de president zowel staatshoofd als regeringsleider is. Dat maakt het veel moeilijker om af te komen van een president die dingen doet waar het Parlement niet mee instemt, zoals het huidige economische beleid. Daarvoor moet het Parlement aannemelijk maken dat de president een misdrijf begaan heeft, ook al is dat niet het eigenlijke probleem. In de jaren 90 heeft de huidige oppositie geprobeerd een amendement op de constitutie te introduceren om dat te veranderen. De PT was daar aanvankelijk ook voor. Maar toen ze uitzicht kreeg op het presidentschap bleek de verleiding van de daarbij horende macht te groot en stemde de PT tegen. Echter, het parlementarisme steekt in Brazilië vaak de kop op in tijden van politieke crisis, dus wees niet verbaasd als die discussie in de komende maanden terugkomt.