Internetintellectuelen

Een paar maand geleden kondigde ik mijn afscheid als opiniemaker van Joop aan, maar deed tegelijk de belofte dat ik zou terugkeren en dat u daarom in mij moest blijven geloven. Met deze actie plaatste ik mijzelf in een lange traditie, die van Jezus Christus, koningin Wilhelmina en Arnold Swarzenegger (‘I’ll be back’), maar ook die van Peter Breedveld, Jan Bennink, Bert Brussen en Blondemevrouw. Reden van mijn afscheid was niet dat mijn werk op aarde erop zat, de Duitsers ons land waren binnengevallen of dat ik uitgescholden en bedreigd werd op internet. Ik was opiniemoe. Moe was ik van de vele zinloze discussies, die uiteindelijk nergens over gingen en ook nergens naartoe gingen. Moe was ik ook van mijzelf, omdat ik mij soms op de stroom liet meedrijven. Ik wilde mijzelf weer terugvinden, ik wilde weer de intellectueel worden die ik mij verbeeldde te zijn.

Het begrip ‘intellectueel’ is ontstaan tijdens de zogenoemde Dreyfus-affaire, die Frankrijk tussen 1895 en 1906 in de greep hield. De joodse officier Alfred Dreyfus werd (zo bleek later) ten onrechte beschuldigd van spionage en in 1895 tot levenslang veroordeeld. Er rezen echter al snel twijfels over de rechtsgang. Het bewijs rammelde aan alle kanten. Dreyfus was veroordeeld omdat hij jood was.

Op 13 januari 1898 verscheen in de krant L’Aurore de beroemde aanklacht J’accuse van Émile Zola, een open brief aan de Franse president, waarin Dreyfus werd verdedigd en het leger gehekeld. Een dag later publiceerde L’Aurore een petitie, ondertekend door vele vooraanstaande schrijvers en wetenschappers, waarin  heropening van de zaak-Dreyfus werd bepleit. Uiteindelijk slaagden ze in hun opzet. Dreyfus werd in 1899 vrijgelaten en in 1906 in zijn eer volledig hersteld.

Conservatief Frankrijk – een verzameling van antisemieten, militaristen, nationalisten en orthodox-katholieken – was tijdens de affaire heilig van Dreyfus’ schuld overtuigd. Zola en zijn medestanders werden voor ‘intellectuelen’ uitgescholden. In zijn artikel ‘Het protest der intellectuelen’ hekelde de nationalistische schrijver Maurice Barrès ‘deze personen die zich voor intellectuelen uitgeven’, maar die ‘in feite deel uitmaken van het afval dat de samenleving produceert bij haar pogingen een elite te scheppen’. In 1902 werkte Barrès zijn definitie van intellectueel uit: ‘een individu dat ervan overtuigd is dat de maatschappij op logica berust en er onkundig van is dat deze berust op noodzakelijkheden die ouder zijn en misschien vreemd zijn aan het menselijk verstand.’ Het moest volgens Barrès draaien om natie, ras, bloed en de heilige grond van ‘La France éternelle’. Vertaald naar onze huidige context: intellectuelen waren linkse principeneukers, Gutmenschen uit de Grachtengordel die blind waren voor de inzichten van Henk en Ingrid en niet geloofden ‘Nederland mijn Vaderland’.

Intellectuelen zijn dus mensen die zich in het publieke debat mengen met een rationele blik, wars van alle dogmatiek en misplaatste romantiek, met als doel de discussie verder te brengen. Het eeuwige dilemma van de intellectueel is of hij moet kiezen voor engagement of voor distantie. Moet hij zich overal mee bemoeien en desnoods de barricaden opgaan, of moet hij vanuit zijn ivoren toren de opstand der horden aanschouwen?

Het gevaar van te veel engagement is dat je jezelf daarin verliezen kunt, schotschriften en tweets gaat tikken van een bedenkelijk niveau en standpunten gaat verdedigen waar je eigenlijk niet achterstaat, omdat die nu eenmaal bij je clubje horen en de andere club het tegenovergestelde vindt. Dit was eigenlijk al zo tijdens de Dreyfus-affaire. De Franse schrijver Paul Valéry wilde Dreyfus niet steunen omdat hij een hekel had aan Anatole France, één van de medestanders van Zola. Een beter voorbeeld is echter de Franse schrijver en filosoof Jean-Paul Sartre. Deze twintigste-eeuwse intellectueel weigerde zich kritisch uit te laten over communistische dictaturen. Dat wilde hij niet zozeer omdat hij een voorstander was van repressieve regimes, maar omdat hij wilde vasthouden aan het gelijkheidsideaal en rechts Frankrijk (de andere club) niet in de kaart wilde spelen. Het gevolg is dat Sartre tegenwoordig nauwelijks meer serieus genomen wordt, wat trouwens ook te maken heeft met het feit dat zijn filosofie een slap aftreksel is van die van Martin Heidegger, de-filosoof-van-de-streepjes.

Het gevaar van te veel distantie is dat je het contact met de hedendaagse werkelijkheid te veel verliest. Een goed voorbeeld van een intellectueel die te veel distantie in acht nam is de Nederlandse historicus Johan Huizinga, vooral in zijn boek In de schaduwen van morgen uit 1935. Huizinga schreef een cultuurkritisch manifest waarin hij de tijdgeest hekelde en een lans brak voor de hogere cultuur van de bourgeoisie. Over de opkomst van totalitaire ideologieën, zoals het fascisme en het communisme, liet Huizinga zich niet al te concreet uit. Het bleef bij een klaagzang over de cultuur van zijn tijd. Hij keerde zich onder meer tegen het vooruitgangsgeloof, de verzaking van het kennisideaal en het verval der morele normen. De socialistische intellectueel Jacques de Kadt moest niets van Huizinga’s gebrek aan engagement hebben. Hij typeerde In de schaduwen van morgen als ‘deftigheid in het gedrang’. Huizinga’s neef, de antifascistische denker Menno ter Braak, deelde De Kadts kritiek. Huizinga zou “met als zijn professorale instincten” vastzitten “in het burgerlijke kapitaalbegrip van de ‘geest’ als een hoopje cultuur voor de Leidse academische stand”.

In deze digitale tijden kennen we de opkomst van de ‘internetintellectuelen’ (bij dezen vraag ik patent aan op dit begrip, zodat ik ook de geschiedenisboekjes haal), stukjesschrijvers die zich via opiniewebsites, blogs, Twitter en andere sociale media laten gelden als slijpstenen voor de geest. Hierbij moeten we onder andere denken aan de Joop-goden Francisco van Jole, Han van der Horst en Bart Schut, het koningskoppel Peter Breedveld en Hassnae Bouazza van Frontaal Naakt, de GeenStijlbrothers Bert Brussen en Bas Paternotte, de liefdevolle linkslieden Marcel Duyvestijn en Miko Flohr, de wijze heren Willem Minderhout en Jan Dirk Snel en last but not least Jeroen Mirck, bekend van het werkwoord jeroenmircken, wat betekent ‘het jezelf op internet in de markt zetten’ (het heeft de Dikke Van Dale nog niet gehaald maar dat komt nog).

Het verschil met gewone intellectuelen is dat we internetintellectuelen in de eerste plaats kennen van internet, en dan pas van hun stukken in andere media. Ze communiceren anders en bereiken een ander publiek. De tegenstelling tussen engagement en distantie speelt echter ook op internet. Waar Peter Breedveld een jihad voert tegen de journalist Joost Niemöller, de Maurice Barrès van onze tijd, daar schrijft Willem Minderhout op De Leunstoel (what’s in a name?) een ‘Ode aan de spreeuwspleet’ en over ‘Jacques Brel en de verdwenen hondenschaduw’.

Wat maakt iemand tot een goede internetintellectueel? Je moet schipperen tussen Scylla en Charybdis, maar zoals bij zo veel dingen ligt de waarheid denk ik het midden. Als je te veel polemieken leest van opiniemakers die zich ideologisch helemaal hebben ingegraven heb je opeens behoefte aan stukjes over spreeuwspleten en hondenschaduwen, terwijl polemisten aan de andere kant je helpen om van je lusteloosheid en verveeldheid af te komen. Een combinatie, waarin het positie van allebei worden verenigd, heeft echter mijn voorkeur. Omdat het schrijven van een J’accuse, een Aan het Volk van Nederland, een Max Havelaar of een Ganz unten (Ik Ali) niet betrekkelijk eenvoudig is en, dat is ook belangrijk, er zich een belangrijke gelegenheid moet voordoen, zal ik wat minder vaak dan voorheen in de pen klimmen. Ik hoop dat ik u met dit epistel wel wat meer inzicht heb gegeven in de Ewout Klei 2.0.