Is het net 1914 met dat gedoe in Damascus?

Een eeuw geleden liep het zo uit de hand dat de Eerste Wereldoorlog uitbrak. Dinsdagavond gooide ik een tweet het universum in met #kvdb erachter. ‘Damascus 2013 Sarajevo 1914’. Geen hond gaf sjoege en in het licht van de dag denk ik er nog eens over na: is Damascus de lont in een veel zwaarder kruitvat, zoals de terroristische moord op de Oostenrijks-Hongaarse troonopvolger Frans Ferdinand en zijn vrouw die de aanleiding vormde tot de Eerste Wereldoorlog? Zoals sommige middenstanders vroeger zeiden: kijk en vergelijk.

Een soort Turkse lente Het Ottomaanse Rijk – een stuk van de Balkan, het huidige Turkije, het hele Midden-Oosten op Iran na, hoofdstad Istanbul – werd al sinds jaar en dag geregeerd door sultan Abdul Hamid II, een Mubarak-achtige figuur maar dan extra sinister. In 1908 begon een soort Turkse lente. Jonge militairen (onder wie Kemal Pasja, de latere Atatürk) zetten de oude sultan af onder het applaus van de publieke opinie in het Westen, want nu zou er een moderne constitutionele monarchie komen met een rechtsstaat en alles wat erbij hoorde zodat zich eindelijk een moderne samenleving kon ontwikkelen. Het viel allemaal tegen. De moderniserende groeperingen raakten onderling in conflict terwijl de krachten van het behoud continu in troebel water visten. Ook kende het rijk tal van minderheden en lokale leiders die naar autonomie of onafhankelijkheid streefden.

De Koerden droomden al van hun eigen staat. Datzelfde deden de Armeniërs en de Arabieren. Ook op de Balkan gistte het: daar woonden allerlei bevolkingsgroepen door elkaar. Kemal Pasja was bijvoorbeeld geboren en getogen in Thessaloniki, waar Turken en Grieken al eeuwen de stad deelden. Sinds een aantal jaren was het onderling wantrouwen aan het groeien.

De lente van de jonge Turken begon steeds meer op een militaire dictatuur te lijken. Hun moderniseringsmaatregelen werden autoritair van boven opgelegd. Dat zette veel kwaad bloed.

Bloedig moeras Tot nog toe hebben wij veel puntjes van herkenning gevonden met het huidige tijdsgewricht. Nu komt er een wat moeilijker te plaatsen buitengebeuren. Italië wilde net als de andere grote landen van Europa een koloniaal rijk opbouwen. In 1911 pleegde het daarom een invasie in Libië, dat althans nominaal tot het Ottomaanse Rijk behoorde. De Italiaanse militairen  dachten – denken wel meer invasielegers in die contreien – dat ze als een mes door de boter zouden snijden. Dat viel tegen. Ze kwamen in een chaotische situatie terecht met verzetsgroepen van allerlei snit die een beetje aangestuurd en bewapend werden door Mustafa Kemal. De Italianen zogen zich steeds meer vast in een bloedig moeras. Zij zijn tenslotte gered door het feit dat Griekenland, Servië, Montenegro en Bulgarije – enigszins door de Romeinse politiek geïnspireerd – met zijn allen Turkije de oorlog verklaarden. Daardoor konden zij de Europese delen van het Turkse rijk bezetten waar na aankomst van de zogenaamde bevrijdingslegers gruwelijke etnische zuiveringen plaatsvonden. Sindsdien is Thessaloniki een zuiver Griekse stad. Het Turkse regime moest de strijd opgeven – ook tegen de Italianen. Na deze zogenaamde eerste Balkanoorlog vond nog een tweede plaats, gericht tegen Bulgarije dat naar het idee van de voormalige bondgenoten teveel grondgebied had gekregen en daar nu weer voor een belangrijk gedeelte van werd ontdaan.

Nederlandse vredesoperatie In het kader van dit alles kreeg ook Albanië de onafhankelijkheid. Het werd het toneel van Nederlands eerste deelname aan een vredesoperatie. Onder leiding van kapitein Lodewijk Thomson vertrok een Nederlandse militaire missie naar Durazzo om daar een soort plattelandsmilitie op te zetten. Dit was niet naar de zin van de lokale krijgsheren en Thomson is in een gevecht gesneuveld. Daarna trok de regering de Nederlandse officieren terug: leergeld betaald maar in de dagen van Sebrenica was die les al lang vergeten.

Behalve regeringen, geheime diensten en legers opereerden er in die dagen tal van bevrijdingsbewegingen en terroristische organisaties, die soms niet, soms wel werden aangestuurd en betaald door buitenlandse machten.

Terroristische beweging Het was een lid van zo’n terroristische beweging, die in Sarajevo Frans Ferdinand doodschoot. Hij deed dat omdat Servische nationalisten meenden dat Oostenrijk-Hongarije zijn deel van de Balkan – Slovenië, Kroatië, Bosnië, Herzegowina en aanpalende gebieden- los moest laten.

Exemplarische bestraffing Een doodgeschoten troonopvolger maakte destijds net zo’n indruk als tegenwoordig een video met vergaste kinderen. Weliswaar distantieerde Servië zich meteen van de terroristische aanslag maar de Oostenrijks-Hongaarse regering besloot toch dat Servië een exemplarische bestraffing verdiende zodat dit soort grappen nooit meer zouden voorkomen. Ze ging over tot een invasie waarbij de Serviërs ook nog hevig van zich af wisten te bijten.

Dat was allemaal tot daaraan toe maar de landen op de Balkan maakten net als de huidige staten in het Midden-Oosten deel uit van internationale bondgenootschappen. Zo had Servië vanouds goede banden met Rusland terwijl het Ottomaanse Rijk van de Duitse keizer allerlei ondersteuning kreeg die we nu als militaire hulp en ontwikkelingssamenwerking zouden aanmerken. Zo escaleerde het conflict binnen een week of zes tot de Eerste Wereldoorlog met zijn miljoenen slachtoffers, zijn vernietiging en zijn chaos en zijn gevolgen waar we tot op de huidige dag nog last van hebben.

Wordt Damascus 2013 ook zo’n ramp? Zijn de Britse, Franse en Amerikaanse raketten straks het equivalent van de Oostenrijks-Hongaarse invasie van Servië?

Net als de Balkan van honderd jaar geleden bestaat het Midden-Oosten uit vaak zwakke staten, die elkaar onderling niet altijd even vriendelijk gezind zijn. Daarnaast zijn er allerlei guerrillabewegingen, bevrijdingsfondsen en freelance terroristen actief, die voor onverwachte verrassingen kunnen zorgen. Daarnaast zijn ze verbonden met elkaar en met grote mogendheden buiten het Midden-Oosten. Turkije is een trouw NAVO-lid en stelt zich nu als zodanig op omdat het weinig op heeft met Assad’s regime (maar ook niet met de Syrische Koerden).

Assad’s Syrië en Irak zijn bondgenoten van Iran, dat op haar beurt weer goede betrekkingen onderhoudt met China en ook wel met Rusland, dat altijd het regime van Assad met raad en daad heeft gesteund. China is voor zijn olietoevoer afhankelijk van het Midden-Oosten zodat het daar zonder het aan de grote klok te hangen belangrijke activiteiten onderneemt. Saoedi-Arabië, De Golfstaten, Jordanië en Qatar zijn verbonden met de Verenigde Staten en het westen. Egypte is onder al-Sisi een onzekere factor geworden, sinds daar antiwesterse sentimenten van alle kanten worden aangewakkerd. Al die staten en al die regimes hebben ook nog hun verborgen agenda’s en hun dubbelhartigheden die alleen voor kenners van de regio te doorgronden zijn, zodat zij regelmatig kans zien hun bondgenoten –  het Westen of Rusland, of China – in het pak te naaien. Dat was in het Ottomaanse Rijk van 1914 en zijn wijde omgeving ook het geval. Er zijn tal van risico’s en tal van mogelijkheden dat wat bedoeld is als een eenmalige bestraffing net zo gruwelijk uit de hand loopt. Bijvoorbeeld als Iran zich genoodzaakt ziet Assad op zo’n grote schaal te steunen dat Israël tot ingrijpen besluit en dat zal dan niet zachtzinnig zijn.

Was de eerste wereldoorlog nog te stoppen geweest? De vermoorde troonopvolger van Oostenrijk-Hongarije Frans Ferdinand heeft een eenvoudige begrafenis gekregen omdat hij beneden zijn stand was getrouwd. Sommige historici zeggen dat het drama voorkomen had kunnen worden als hij op grootse wijze ter aarde was besteld met alle belangrijke politici en vorsten van Europa achter de baar. Dan hadden ze na het condoleren discreet met elkaar orde op zaken kunnen stellen.

Een dergelijk ontmoetingspunt missen we ook nu. De Veiligheidsraad is ongeschikt, want het is een college waar elk land zijn prestige laat gelden. Het is tijd voor een stevige ronde geheime diplomatie.

Nuttig om te beseffen. Nederland is er nu al bij betrokken. Nederlandse soldaten hebben patriot raketten opgesteld op het grondgebied van NAVO-partner Turkije.

Ik word er een beetje rillerig van. Net nu mijn nieuwe boek uitkomt over de mooiste jaren van Nederland.  Krijg je dit.

Volg Han ook op Twitter

Het volgende boek van Han van der Horst verschijnt op 26 september