Israël voorbij het zionisme

Ruim 2100 Palestijnen werden deze zomer in Gaza gedood, overwegend burgers. Aan Israëlische kant vonden 64 militairen de dood. Elk slachtoffer is er één te veel en beide partijen dragen verantwoordelijkheid. Maar de getalsverhoudingen geven aan dat het gaat om een ongelijke strijd.

In 1967 begon Israël met de bezettingspolitiek en sindsdien noteren de Verenigde Naties talloze schendingen van mensenrechten. En dat vormt weer een voedingsbodem voor terreur en dreiging van Palestijnse kant.

Israël en de Palestijnen: het conflict is complex. Het is goed om oog te hebben voor het verhaal van beide kanten. De angst zit diep en de haat is groot. Nuchterheid is geboden en een oplossing is alleen mogelijk door het eerbiedigen van universele mensenrechten. Israël en de Palestijnen kunnen dat niet op eigen kracht. Internationale druk en hulp zijn nodig.

Veel Israëli menen dat ze geen keus hebben en dat zij zonder de bezettingspolitiek en het bouwen van muren, door de Arabische wereld de zee in worden gedreven. Een angst die teruggrijpt op een diepe ervaring van eeuwenlang antisemitisme in Europa – maar ook in het Midden-Oosten – met de Holocaust als macaber dieptepunt.

Palestijnen zijn door de oprichting van de staat Israël in 1948 vermoord of verjaagd uit de huizen en dorpen waar zij generaties lang woonden. Wat voor veel joden een bevrijding was (“eindelijk een veilige plek”) werd voor de Palestijnen juist een ramp: 700.000 van hen werden van huis en haard verdreven. En door de bezetting leven zij inmiddels generaties lang in erbarmelijke omstandigheden.

Begin jaren negentig kwam onder internationale druk een tweestaten-oplossing in beeld. Grotendeels langs de grenzen die de Verenigde Naties in 1947 hadden getrokken, zou er naast de nog relatief jonge staat Israël, een Palestijnse staat kunnen ontstaan op de Westbank en in Gaza. De Oslo-akkoorden van 1993 brachten deze tweestaten-oplossing heel dichtbij.

Maar Israël heeft nooit serieus aan deze oplossing gewerkt, handhaafde de bezetting, annexeerde nieuwe stukken land en speelde Palestijnse groepen tegen elkaar uit. De Palestijnse terreur ontwikkelde zich verder. Het gewapende verzet – waarschijnlijk gesteund door duistere Arabische krachten – wordt gevoed door armoede, uitzichtloosheid en blinde haat.

Toch heeft altijd die andere stem geklonken: de stem van de vrede. Aan beide kanten. Zomaar een voorbeeld: in 1996 interviewde ik voor het Friesch Dagblad vredesrabbijn Jechezkel Landau die op uitnodiging van de (toen nog) Samen op Weg-kerken op bezoek was in Nederland. Hij was actief voor de religieuze vredesbeweging Oz-we Shalom en maakte zich samen met een Palestijn sterk voor vrede. Vanuit het centrum ‘Open House’ voor joods-Arabische samenwerking, zetten joden en Palestijnen samen activiteiten op voor kinderen uit beide groepen. Op deze wijze worden vooroordelen overwonnen en groeit voorzichtig vrede, op kleine schaal en van onderop. Er bestaan talloze van dit soort initiatieven.

Op 23 augustus jl. overleed de joodse natuurkundige en vredesactivist Hajo Meyer (1924-2014). Meyer overleefde Auschwitz en het idee van Israël als toevluchtsoord sprak hem kort na de Tweede Wereldoorlog aan. Maar de laatste tien jaar van zijn leven wijdde Meyer aan acties tegen de Israëlische bezetting van Palestijns gebied. Hij noemde Gaza “een groot concentratiekamp”. Dat moet te denken geven.

Meyer keerde zich als jood – samen met anderen van de beweging ‘Een Ander Joods Geluid’ – tegen het koloniale zionisme. Het jodendom kan volgens hem geen exclusieve claim doen op land, maar bevat een universele waarheid van vrijheid, vrede en gerechtigheid.

Waarschijnlijk ligt daar de sleutel voor een oplossing. Het zionisme is ontstaan in een tijd waarin wereldwijd (een doorgaans mono-etnisch) nationalisme de norm was. Ook was in de westerse wereld een scherpe scheiding tussen religie en staat nog lang niet vanzelfsprekend. Maar de wereld en de meeste naties zijn veranderd. Het zionisme en het idee van een joodse staat zijn daardoor steeds meer een anachronisme geworden. Het zionisme had het karakter van een emancipatiebeweging en heeft – hoe je er ook over denkt – zijn doelen bereikt. Maar het heeft zich ook verloren in sektarisme, expansiedrift en geweld.

De oplossing voor alle joden en Arabieren in Israël en de Palestijnse gebieden is samenleven op basis van pluralistisch universalisme. Een tweestaten-oplossing bleek een optie te zijn maar is uit beeld geraakt. De oplossing die overblijft is de realisatie van één moderne, democratische en multi-etnische staat Israël-Palestina. Een land zonder fixatie op angst en militarisme, zonder muren en zonder ‘thuislanden’ en met ruimte voor synagogen, moskeeën, kerken, tempels en vrijdenkers.

Van de vlag van deze gedroomde staat circuleren op internet diverse voorbeelden, mogelijk geïnspireerd door de in 1990 nieuw samengestelde vlag van Zuid-Afrika: een vlaggendoek met het Palestijnse groen-rood-zwart, samen met de Israëlische Davidsster in het blauw.

Is dit een utopie? Zolang sektarisme, angst en haat aan kracht blijven winnen, is dat zo. Maar het kan anders, bewijzen talloze joden en Palestijnen met kleine, hoopvolle initiatieven aan de basis. Met internationale steun en sturing vormen zij van onderop het fundament voor dat nieuwe ‘beloofde land’: een ‘land van melk en honing’ voor jan en alleman. Daar is geloof voor nodig. Maar wel geloof met respect voor – en openheid naar – andere tradities; en met een gezamenlijke universele focus. Wie gelooft, kan immers bergen verzetten.

Bovenstaande tekst schreef Theo Brand als column voor de website Protestant.nu.