Kiezersbedrog

Met de leus ‘Handen af van de hypotheekrenteaftrek’ deed de VVD een belofte die ze nooit kon houden. De partij draaide de kiezer niet alleen een rad voor ogen, maar wakkerde ook willens en wetens om electorale redenen de irreële angst aan dat de HRA in een keer zou worden afgeschaft.

Partijen beloven altijd veel voor de verkiezingen. Hun programma geeft weer wat ze idealiter zouden willen doen als ze het alleen voor het zeggen hadden, wat in de Nederlandse praktijk nooit gebeurt. En onder druk van journalisten en de publieke opinie formuleren ze allerlei ‘breekpunten’, die ze later vaak niet waar kunnen maken als ze enige kans willen maken op regeringsdeelname.

Je zou kunnen eisen van partijen dat ze minder stellig zijn in hun programma’s. Je zou ook kunnen eisen dat politici die breekpunten niet noemen als ze niet bereid zijn ze tot elke prijs vol te houden. Dat zijn mooie doelstellingen, maar de praktijk leert dat de kiezer uiteindelijk niet kiest voor het beste en meest weloverwogen verhaal, maar voor de best bekkende oneliners en de hardste stellingnames.

Naast mooi en verheven zijn deze doelstellingen dus ook een garantie voor een electorale zeperd. Daarnaast moeten partijen zich ook van elkaar onderscheiden. Niet omdat dat een universele wet is, wel omdat de kiezer meteen wegrent als het onderscheid niet scherp genoeg wordt geformuleerd. En ten slotte zijn de onderwerpen waar ‘breekpunten’ van worden gemaakt vaak ook de hete hangijzers in de samenleving waar na de verkiezingen flink over moet worden onderhandeld. Er moet dan ook alvast stevig worden ingezet om in mogelijke coalitieonderhandelingen sterk te staan.

Dit soort processen zie je in alle democratieën. Misschien is een andere manier van politiek mogelijk, maar op dit moment moeten we het ermee doen. De kiezer heeft geen andere keus dan de nodige scepsis te betrachten bij al te stellige beloften en ermee rekening te houden dat er wel eens een en ander kan worden uitgeruild of opgegeven. Wat je politici en politieke partijen echter wel kunt aanrekenen zijn beloften die van alle realiteitszin zijn gespeend. Daarmee bedoel ik geen idealen of vergezichten die bedoeld zijn als nastrevenswaardig doel, ergens ver aan de einder. En het gaat me ook niet om de politieke haalbaarheid sec: niet ieder plan zonder draagvlak is daarmee ook slecht. Het gaat me wel om praktische zaken als de hypotheekrenteaftrek.

De keiharde stellingname ‘Handen af van de HRA’ van de VVD tijdens de laatste verkiezingen stond eenvoudigweg haaks op de realiteit. Al jarenlang was glashelder dat het allemaal veel te duur werd, dat de huizenprijzen er alleen maar door werden opgedreven en dat de HRA in zijn huidige vorm een bedreiging was voor de financiële gezondheid van het land. Alleen in sterk beperkte vorm was de HRA enigszins houdbaar. VVD-politici waren reëel genoeg en voldoende ingevoerd om dat te weten, maar spiegelden keer op keer voor dat zij de HRA in stand zouden houden – en suggereerden en passant dat andere partijen hem in een keer zouden willen afschaffen met grote gevolgen voor de huizenbezitter.

De leugen werd een dubbele leugen, want dat laatste wilde helemaal niemand, zelfs de SP niet. Alle partijen waren voor een ‘zachte landing’ van de HRA, om economische redenen, maar ook omdat een ‘harde’ afschaffing veel te veel mensen veel te hard zou raken. De VVD wakkerde een ongegronde angst voor een snelle afschaffing aan om puur electorale redenen.

Laat ik niet onder stoelen of banken steken dat ik vind dat kiezers die de belofte van de VVD geloofden zich gewoon hebben laten foppen, want iedereen die een krant zonder chocoladeletters leest kon weten dat de HRA zonder stevige beperkingen onhoudbaar was. En iedereen die goed geluisterd had, had kunnen weten dat een snelle afschaffing van de HRA in de Nederlandse context nauwelijks te verwachten was. Maar in dit geval is er mijns inziens ook sprake van werkelijke kwade wil van de partij: er werd met een irreële belofte ingespeeld op een irreële angst. Hier werd de kiezer met voorbedachten rade om de tuin geleid.

Ik neem het woord kiezersbedrog niet vaak in de mond, maar in dit geval zou ik niet weten hoe ik het anders zou moeten noemen.