Hoe Da Vinci's Laatste Avondmaal spot met de patriarchale maatschappij

We nemen over het algemeen de werkelijkheid waar vanuit beelden die we van deze werkelijkheid hebben. Die beelden beschouwen we eigenlijk als zijnde de werkelijkheid, het is de bril waarmee we naar de werkelijkheid kijken. Zo zijn er individuele beelden van de werkelijkheid, maar ook collectieve beelden van de werkelijkheid. Maatschappelijke ontwikkelingen, maar ook de culturele context waarin we leven bepaalt in belangrijke mate welke beelden we hebben over de werkelijkheid. De werkelijkheid zelf in al zijn grootsheid, schoonheid, maar ook verschrikkelijkheid waarnemen, dat is voor de meeste mensen bijna onmogelijk. Het is al heel wat als je van deze werkelijkheid een glimp kunt opvangen.

Dit jaar ben ik gegrepen door Leonardo da Vinci, die toevallig of niet ook nog eens 500 jaar geleden gestorven is. Ik had het verlangen om me in deze bijzondere kunstenaar te verdiepen en automatisch kom je dan uit bij een van zijn beroemdste kunstwerken Het Laatste Avondmaal. Daar is natuurlijk heel veel over geschreven en door het boek van Dan Brown, de Da Vinci Code, dat daarna ook nog eens is verfilmd, is dit schilderij ook in deze tijd behoorlijk bekend geworden. Met name rond het thema van de Johannes-figuur op dit schilderij. Het mag bekend zijn, het schilderij van Da Vinci gaat over het moment dat Jezus aan zijn leerlingen vertelt dat hij door een van de leerlingen hier aan tafel zal worden verraden. Op zich is het schilderij al beeld doorbrekend, want normaal werd in die tijd het Laatste Avondmaal uitgebeeld met Jezus en zijn leerlingen netjes op een rijtje, stijf, met rond ieder hoofd een aureool zoals dat in die tijd gebruikelijk was. Da Vinci echter schildert een menselijk tafereel aan de lange tafel, waarbij er een zeer levendige en menselijke reactie wordt verbeeld op de woorden die Jezus net heeft uitgesproken.

Een heel verfijnde, vrouwelijke man De kern echter van het schilderij is de figuur Johannes. En dat is boeiend. Over het algemeen is er geen discussie over dat dit Johannes is, de lievelingsleerling van Jezus, die naast hem aan tafel zit. Maar als je goed kijkt, je hoeft eigenlijk niet zo heel goed te kijken, is het duidelijk dat deze Johannes wel heel vrouwelijk is afgebeeld. Er wordt gezegd, ja, deze Johannes was een heel verfijnde, vrouwelijke man. Als we dit schilderij in de tijd plaatsen van de late Middeleeuwen en dan ook nog in het kader van de Katholieke Kerk, dan is het helder dat de vrouw hier geen rol, geen plaats in had. De vrouw was ondergeschikt aan de man. Dit was overigens ook in de tijd van Jezus in de Joodse cultuur waarin hij leefde. De vrouw had een ondergeschikte, minderwaardige rol ten opzichte van de man. Hier zien we hoe de beeldvorming van de maatschappij en de cultuur collectieve beelden vormt over de werkelijkheid. Beelden die heden ten dage nog steeds een rol spelen.

Da Vinci schilderde het Laatste Avondmaal op een muur van een refter in een klooster in Italië. Het probleem was dat door de muur, maar ook door de verf die Da Vinci gebruikte, het kunstwerk al heel snel in verval raakte en ook al is het paar keer gerestaureerd, het beeld zoals dat nu aanwezig is, is ver verwijderd van het prachtige origineel, dat in die tijd een hele grote indruk maakte op iedereen. Nu wil het feit dat al heel snel door leerlingen van Da Vinci en naar alle waarschijnlijkheid ook een klein deel door de meester zelf een duplicaat op doek is geschilderd. En dat doek is meegenomen naar de Abdij van Tongerlo in België, hier een uur rijden vandaan. Dit doek van het Laatste Avondmaal is niet verweerd en afgebladderd, maar in al zijn schoonheid te bewonderen.

Voor mij was deze vakantie de uitgelezen mogelijkheid om naar deze Abdij toe te gaan en het doek te gaan bekijken. Er is een mooie, grote kapel omheen gebouwd, het doek is levensecht 8 bij 4 meter. Ik zat daar met ongeveer 10 oudere mensen te luisteren naar het verhaal van het schilderij en hoe het doek naar de Abdij is verhuisd. Kraakhelder is het tafereel te zien en nog duidelijker is te zien hoe vrouwelijk deze persoon van Johannes is weergegeven. Later liepen we met dit groepje naar een klein kapelletje waar verschillende details van het schilderij zijn uitvergroot. De oudere mensen waren met elkaar in gesprek en ik dacht, zal ik iets zeggen over deze figuur Johannes? Het was even stil en ik zei, goh, die Johannes, die is wel heel vrouwelijk. Een van de vrouwen achter me, knikte instemmend. Inderdaad, zei ze. Kent u het verhaal, zei ik, dat die Johannes misschien wel Maria Magdalena zou kunnen zijn. Ik zag ze schrikken, dat was voor de beeldvorming dan toch weer een brug te ver. Een andere vrouw zei: ja, maar dat zijn geruchten. En er zijn zoveel geruchten. Zaak afgedaan. Het is wel een heel mooi schilderij, zei ik nog en liep naar buiten.

Maria Magdalena Wij kennen collectief het verhaal van de Bijbel over Jezus. Daarin speelt Maria Magdalena een ondergeschikte rol, zoals dat voor vrouwen in die tijd en cultuur gebruikelijk is. Dat beeld van Maria Magdalena is nog steeds dominant, ook in onze tijd. Door nieuwe geschriften die gevonden zijn, met name de Nag Hammadi-geschriften, wordt duidelijk dat de rol van Maria Magdalena helemaal niet zo ondergeschikt was als in het oude beeld wordt geschetst. De werkelijkheid is naar alle waarschijnlijkheid heel anders. Het zou zo maar eens kunnen zijn dat Maria Magdalena een gelijkwaardige rol naast Jezus had, niet alleen als (zijn!) vrouw, maar ook als spiritueel, vrouwelijke leraar. Tegelijkertijd met de sterke en niet meer te onderdrukken beweging in deze tijd, die de vrouw gelijkwaardig stelt aan de man, verschijnt ook hier een andere werkelijkheid in het verhaal rond Jezus, waarin Maria Magdalena dus een hele belangrijke rol speelde, die gelijkwaardig was aan die van Jezus, met name in de tijd nadat Jezus is gestorven.

Stel dat Da Vinci iets wist van deze kennis, deze kennis die wellicht op een verborgen manier is doorgegeven tegen de dominante, patriarchale beelden van Katholieke Kerk in, dan heeft hij dit op een magnifieke manier weergegeven in dit schilderij van het Laatste Avondmaal. Niet door bijvoorbeeld naast de 12 leerlingen ook nog Maria Magdalena af te beelden, nee door juist in plaats van Johannes Maria Magdalena af te beelden. Wie oren heeft om te horen, die hore, zei Jezus al. De werkelijkheid is een verborgen werkelijkheid voor mensen die het willen zien. Door Maria Magdalena de plek te geven die zij daadwerkelijk had en die zij verdient, krijgt ook de vrouwelijkheid een plek in onze samenleving, onze hedendaagse samenleving die het verdient.

Mannelijke macht Ga maar na, ik kan het niet anders zien, onze geschiedenis zoals wij die leren op school (over beeldvorming gesproken), gaat met name over de geschiedenis van de macht, de mannelijke macht die afgescheiden is van het vrouwelijke. Deze mannelijkheid die afgescheiden is van het vrouwelijke, die het vrouwelijke minacht, kleineert, onderdrukt, denkt dat het deze macht nodig heeft om te overleven. En dat is nog steeds het dominante beeld waar we onze huidige tijd naar streven en voor applaudisseren. Dat is ons beeld van succes. Daar wordt geld mee verdiend.

Het is deze afgescheiden mannelijkheid of die nu wordt uitgevoerd door wit, door zwart, door anders gekleurd, door man of door vrouw, die de aarde uitput en zorgt voor een klimaatcrisis, die ons dwingt tot verandering. Een verandering die alleen zoden aan de dijk zet als we het vrouwelijke op de eerste plaats in onszelf toelaten en omarmen. De kracht van kwetsbaarheid. De liefde voor de natuur, de liefde voor de aarde. De liefde voor ons lichaam. De liefde en acceptatie van onszelf zoals we zijn. De kracht van overgave ook. Niet van controle en beheersing. Dat is de afgescheiden mannelijke macht. Verbinding met het vrouwelijke is wat nodig is. En dat wist Leonardo Da Vinci vijf eeuwen geleden al en maakt zijn schilderij het Laatste Avondmaal een icoon voor deze tijd!