Logo Joop
De opiniesite van BNNVARA met actueel nieuws en uitgesproken meningen

The Joker verrijst: leven in het tijdperk van de gemenerik

  •  
19-06-2019
  •  
leestijd 6 minuten
  •  
262 keer bekeken
  •  
1503571895-the-joker-02

© Heath Ledger als The Joker in The Dark Knight

Ik moet nu wel bijna huilen. Huilen om Nederland, dat de belangrijkste opponent van zijn premier een puberale gemenerik is
Waarom leven we in het tijdperk van gemeneriken? Ik heb het me al in het vorige decennium hardop afgevraagd. Toen de “ga toch koken, mens!” Pim Fortuyn, werd opgevolgd door geblondeerde liberale jihadist Wilders met zijn “minder, minder” mantra.
De opkomst van Trump was een onbetwist bewijs en definitieve politiek doorbraak van de gemenerik op het internationaal toneel van de liberale democratieën. In Nederland maakte Baudet het met één klap duidelijk voor diegenen die nog sliepen. Op die merkwaardige woensdag van 22 e mei 2019 toen Rutte en Baudet van de Europese verkiezingen een titanenstrijd maakten, een gladiatorenduel. Baudet met een ondervraging aan Rutte: ‘Wanneer heeft u voor het laatst gehuild?’ Ik keek naar zijn mimiek en doorzag het. Die rollende ogen, schouderophalend. Ik dacht bij mezelf: Ik moet nu wel bijna huilen. Huilen om Nederland, dat de belangrijkste opponent van zijn premier een puberale gemenerik is.
Maar behalve mijn triestige stemming was ik ook bevangen door nieuwsgierigheid. Pim Fortuyn, Geert Wilders, Thierry Baudet maar ook iemand als Berlusconi en nog meer Salvini en Farage, appelleren op een iconisch iets, zegt mijn intuïtie dus al een hele tijd. Maar ik kon er geen vinger op leggen.
Tot die merkwaardige gladiatorenavond van Baudet vis-à-vis Rutte, na die smerige vraag van Baudet om Rutte emotioneel tot zwalken te brengen, wist ik het meteen. Het is de ultieme opponent van Batman. Het is de Joker! Hier stond een Joker-adept onbeschaamd gemeen te wezen.
De Australische acteur Heath Ledger was ongetwijfeld de meest begenadigde vertolker van de Joker ooit. Dankzij hem werd “The Dark Knight” waarin hij tegenover Batman komt te staan een van de bestverkochte en meest gevierde superheldenfilms. Naar verluid sloot Ledger zich een maand lang in een hotel op om alle bestaande comics over de Joker te bestuderen. Hij was gebrand om alle andere Jokers te overtreffen: speels en diep gemeen tegelijk.  Hij was extra gemotiveerd omdat er juist weinig mensen erin geloofden dat de mooie, zachtaardige jonge Ledger die rol zou aankunnen. Maar hij zocht in zijn donkerste grotten en hij vond daar zijn Joker. In een interview na de opnames zei hij: “Ik belandde uiteindelijk meer en meer in het rijk van een psychopaat – iemand met weinig tot geen geweten tegenover zijn daden. Hij is gewoon een absolute sociopaat, een koelbloedige, massamoordende clown.”
Het werd een groots succes, prijs na prijs, van Golden Globe tot Oscar voor de beste bijrol. Volgens velen was in die editie van Batman de echte hoofdrol die van Ledgers Joker. Veel lof dus. Alleen, Ledger was er niet meer om het te kunnen ontvangen. Hij overleed aan een overdosis voordat de film op de witte doek zou komen, zes maanden na zijn laatste opnames. Volgens sommigen was het een zelfmoord, zoeken naar de “psychopaat” in hemzelf had zijn tol geëist.
Nu wil ik niet stellen dat Fortuyn, Wilders, Trump of Baudet psychopaten zijn. Ik ben geen psycholoog en al was ik het, ik weet simpelweg te weinig over hun persoonlijkheid, voorbij hun rol op het theater van politiek. Maar ik denk dat de analogie met de acteur hier wel opgaat. De samenleving roept telkens andere helden, antihelden en gemeneriken op het toneel. En het bestuderen van personages die de samenleving hier en nu op handen draagt zegt iets over de tijdsgeest en onze samenleving.
Het initiatief ligt in onze tijd duidelijk bij gemeneriken. Politici die een beroep doen op een donkere, superieure en tegelijk bange kant van de menigte. De wij tegen zij politici. Die zich niet beroepen op universele broederschap, gelijkheidsprincipes en menselijke solidariteit, maar op de superieure (Boreale, Islamitische, Europese etc.) oorsprong die ons van anderen onderscheidt. Onheilsprofeten die eerst angst dan agressie oproepen jegens de Ander. Vluchtelingen zijn verkrachters, de elite wil Europa omvolken; westerlingen willen moslimlanden hun waardigheid afnemen . . .
Zo’n mooie ambitieuze en intelligente jonge man als Thierry Baudet doet me erg denken aan Heath Ledger. Hij heeft het goed gezien, die Joker-rol is heden ten dage een dankbare. Hij heeft zich tijdens zijn promotie-onderrichting jaren onder de vleugels van de Leidse godfathers van reactionair Nederland, Andreas Kinneging, Afshin Ellian en Paul Cliteur goed verdiept in zijn rol, en met succes. Ik hoop alleen dat hij zich niet met die rol gaat vereenzelvigen en er niet aan ten onder gaat. Maar de meest belangrijke vraag is van een hele andere orde, het is een cultuursociologische: waarom roept de samenleving deze gemeneriken en hun hybride act van lef-humor en giftigheid op het politiek toneel? Van waar dat verlangen naar de ongrijpbare gemenerik, de Joker?
Moderniteit Globalisering, immigratiestroom, neoliberale economie en meer van dat soort instant verklaringen komen op – ook bij mij – bij het beantwoorden van deze vraag. Maar keek ik met wat meer afstand naar een grote groep welvarende middenklasse Nederlanders die ook een sensationele rilling krijgen van de nieuwe uitdagers op het toneel a la “Fortuyn” en “Baudet’” – of ze nu wel of niet op hem stemmen – dan krijg ik toch de indruk dat we dieper moeten graven. Mijn zoektocht leidt tot het hart van de moderniteit.
Moderniteit heeft ten goede de wereld “gedemystificeerd”, zoals Max Weber, misschien wel de grootse verteller van het verhaal van de moderniteit, het heeft geformuleerd. Maar het geordende, ingenieuze tandwielstelsel van moderniteit, zoals we het in de twintigste eeuw voluit hebben ontwikkeld en gepraktiseerd, voelt inmiddels verroest. Het kraakt en het wankelt, het lijkt niet opgewassen tegen de 21e-eeuwse uitdagingen. Zowel de micro- als de macro-ontwikkelingen gaan dwars tegen de bestaande ordeningen en afbakeningen in. Van de toenemende aversie tegen onderscheid tussen publiek en privé, onderwijs en spel, arbeid en plezier, tot aan de belangrijkste, grensoverschrijdende uitdagingen zoals immigratiestromen, klimaatverandering, mondialisering van arbeid, en economie. “De ijzeren kooi van de moderniteit” (nog zo’n treffende duiding van Max Weber) lijkt tot aan benauwend toe ontoereikend voor onze tijd.
In dit verband omschrijft de in 2017 overleden Pools-Britse socioloog Zygmund Bauman onze tijden, als “Liquid Times” (vertaald als “Vloeibare Tijden”), omheining en beheersing als dogma’s van moderniteit, zijn hier weinig tegen opgewassen. We staan aan de vooravond van een nieuwe wereld, maar de bestemming en de weg ernaartoe zijn nog onbekend, de reis moet nog beginnen. Hoewel kennis vergaren, data verzamelen en data-analyse in deze zoektocht noodzakelijk blijven, is “meten” niet voldoende om het nodige visionaire “weten” te kunnen ontwikkelen en de nieuwe wereld te kunnen verbeelden. De big-data schenken ons ook niet de nodige zeggingskracht om onze metgezellen op deze reis naar het onbekende moed in te kunnen spreken. Noch het imaginaire kompas, noch de onderlinge compassie om samen deze reis te maken kan in mechanistische metaforen van moderniteit gevonden worden. We hebben nog geen woorden, beelden of utopische vertellingen die ons op deze onbekende maar noodzakelijke weg voorbij moderniteit kunnen leiden. De sleutel om de kooi van moderniteit te ontgrendelen is nog niet gevonden.
Dat is frustrerend, dat voelt wrang en het roept aversie en cynisme op. Een perfecte opmaat voor de intrede van een charismatische leider. Als er geen held te vinden is, dan maar een gemenerik. Als Batman wegblijft, dan maar de Joker.
Charismatisch leiderschap zoals Max Weber het overhevelde van theologie en mythologie naar sociologie plaatst weer een individu – en niet een dynastie; een politieke partij of een kerkelijk instituut – in het centrum van de politiek. Een individu dat wordt “beschouwd als buitengewoon en behandeld alsof hij in het bezit is van bovennatuurlijke, bovenmenselijke, of op zijn minst specifiek uitzonderlijke krachten of eigenschappen”. Vertaald naar onze drama-democratie: het gaat om een politicus met een popsterrenstatus, spectaculair, gedurfd, sexappeal, humor en twitter-fingers. Webers voorspelling was dat charismatische leiders in exceptionele situaties, in tijden van turbulentie, opstaan. Ik ben geneigd te zeggen: in de democratieën is het de menigte, het volk, de burger, de kiezer, die in die tijden de charismatische leiders het podium opduwt.  Toevallig is het niet, Webers gedachten over charisma hebben grotendeels vorm gekregen direct na de grote gruwelen van de Eerste Wereldoorlog, het tijdperk van politieke, culturele en economische verwarring in zijn Duitsland. Daar ging uiteindelijk een gemenerik – die het volk een heilstaat voorhield en de Ander een hel – er met het momentum vandoor. Ik hoop dat in het hier en nu andere soort charismatische leiders, de nieuwe helden zich aandienen. Gemeneriken hebben we inmiddels in overvloed.
Delen:

Praat mee

onze spelregels.

avatar
0/1500
Bedankt voor je reactie! De redactie controleert of je bericht voldoet aan de spelregels. Het kan even duren voordat het zichtbaar is.