Levenslange gevangenisstraf onmenselijk?

Naar aanleiding van de uitspraak in de zaak tegen de twee roofmoordende broers is de discussie over levenslange gevangenisstraf weer even opgelaaid. Deze is door het Europese hof voor de Rechten van de Mens veroordeeld en deskundigen pleiten voor het bieden van perspectief op vrijlating door een toetsing na bijvoorbeeld 30 jaar.

De rechtspraak heeft een principieel probleem met ernstige, opzettelijk gepleegde geweldsmisdrijven. Vroeger was het overzichtelijk: afhankelijk van de aard en ernst van een misdrijf bestond de straf uit een meer of minder heftig en/of langdurig verwijderen van lichaamsdelen of het leven zelf. Openbaar, creatief, instructief en na afloop: dat was dan dat. Weliswaar werden nieuwe daders er nauwelijks door afgeschrikt, maar de behoefte van het volk aan wraak werd bevredigd. Nu doen we dat niet meer. Nu sluiten we mensen korter of langer op. Daarmee is de ruimte voor proportionele straffen ernstig ingeperkt. Immers, er is in het uiterste geval hooguit een jaar of 60 beschikbaar om iemand vast te zetten, en dan wordt het moeilijk om een zichtbare gradatie aan te brengen tussen inbraak en meervoudige roofmoord. In sommige landen lost men dat cosmetisch op door stapeling, wat kan leiden tot veroordelingen tot honderden jaren.

Het opvoedende element van langdurige straffen is beperkt. Na een aantal jaren in detentie verdwijnt voor de gedetineerde het besef dat hij een straf uitzit geleidelijk naar de achtergrond. Zijn detentie neemt de vorm aan van een eenvoudig en zorgeloos bestaan in een vertrouwde omgeving, veilig voor de boze buitenwereld. Die buitenwereld wordt bozer naarmate de detentie langer duurt.

Je kunt je dus afvragen wat het effect is van een toetsing na 30 jaar, en de kans om terug te moeten keren naar een wereld die volkomen vreemd is geworden. Stelt u zich eens voor dat u nu voor die toetsing staat. De wereld die u 30 jaar geleden verliet leefde nog onder het Rode Gevaar. De Berlijnse Muur stond nog fier overeind, van mobieltjes, euro’s en IS had niemand ooit gehoord en Nederland werd gezapig bestuurd door de gevestigde partijen; geen Fortuyn of PVV in zicht. Met een beetje geluk heeft u al die 30 jaar de kranten bijgehouden en valt de nieuwe wereld u niet al te rauw op het lijf, maar de kans dat u bent afgestompt is levensgroot. In die situatie is het uitzicht op ‘vrij’heid geen perspectief, maar een nachtmerrie.

Er is heel veel te zeggen voor een heroverweging van het fenomeen detentie, en vooral de ultralange en levenslange detentie. Afschaffen? Er zullen altijd daders blijven die voorgoed uit de samenleving moeten worden verwijderd. Voor de psychiatrische gevallen is een structuur beschikbaar in de vorm van longstay TBS, maar wat doen we met de anderen? Er is voor levenslang gestraften een alternatief perspectief denkbaar: geef hen het uitzicht op een andere vorm van vrijheid, het recht op zelfdoding, op de ‘Pil van Drion’. Daar zitten een heleboel haken en ogen aan, en het is voor velen een onaanvaardbare weg. Toch hoop ik dat deze – niet eens alleen provocerend bedoelde – gedachte mensen ertoe brengt om eens wat dieper na te denken alvorens te roepen om strengere straffen.