Maak nieuwe generatie weerbaar voor opruiers

#Tuig #fakenews #verzet. Nooit eerder heeft iedereen zo massaal de mogelijkheid om zijn stem te laten horen als in het digitale tijdperk. Maak de nieuwe generatie weerbaar voor opruiers. Voed ze op met de lessen van de klassieke retorica.

Na de rellen van vorige week in diverse steden in Nederland drongen de vergelijkingen zich op met de bestorming van het Capitool. Een gebeurtenis die volgens verschillende politici het directe gevolg is van de opruiende woorden van Trump.

Ook hier laaide na de rellen de discussie op over stemmingmakerij en opruiing. In Urk tweette de PVV er alles aan te doen om ervoor te zorgen dat de avondklok op Urk niet zou worden gehandhaafd. En Forum voor Democratie schreef: ‘Dit is de tweede avond dat Rutte Nederland opsluit. Forum blijft zich verzetten.’ Ophitsing, meenden Klaver en Segers. Onzin, vonden Baudet en Wilders, die het geweld veroordeelden.

Miljoenenpubliek Het is goed dat de discussie over het gebruik van opruiende teksten oplaait. Het (gesproken) woord heeft de afgelopen decennia nieuwe macht verworven. Dankzij het internet gaat een enkele speech plotseling viraal en bereikt miljoenen mensen. Iedereen met een internetaansluiting kan zich met een simpele klik door de meest vage sprekers in zijn woonkamer laten inspireren.

Dat roept de vraag op of we ons bewust zijn van de retorische middelen die op ons worden losgelaten. Historicus Thijs Kleinpaste noemde de Capitoolbestormers zaterdag 30 januari in de Volkskrant ‘nuttige sukkels’. “Ze zijn stelselmatig voorgelogen en gebruikt als figuranten in het politieke spel van anderen.” Dat zal zeker niet voor alle Trump-aanhangers gelden. Maar je vraagt je wel hardop af, waarom zoveel van zijn aanhangers zich zover lieten meeslepen?

Gelijk krijgen Trump mag dan misschien niet worden gezien als een geweldige inhoudelijke spreker, maar hij besefte als geen ander dat het niet alleen gaat om ‘gelijk hebben’, maar vooral om ‘gelijk krijgen’. Hij heeft ons laten zien hoe belangrijk emoties en retorische middelen zijn om de overtuigingen en acties van anderen vorm te geven. Zelfs professionele communicatie professionals kunnen nog iets leren van zijn aantrekkingskracht.

Een kleine greep uit de technieken die hij inzette.

Herhalingen: Wie kent niet de termen fake news , deep state en stop the steal ? Trump maakte veelvuldig gebruik van herhalingen. Als je iets maar vaak genoeg herhaalt, wordt het vanzelf als waar gezien. Dat komt door onze natuurlijke neiging om veelgehoorde informatie als waar te beschouwen, het ‘illusory truth effect’. Uit onderzoek naar fake news gepubliceerd in de Journal of Experimental Psychology blijkt dat de impact van herhaling op overtuigingen groter is dan werd aangenomen.

Simpel en vaag taalgebruik: Trump maakt complexe onderwerpen simpel en gebruikt eenvoudige woorden. Hij is makkelijk te begrijpen, maar zorgt ook voor een zwart-wit beeld. Hem is vaak verweten weinig presidentiële speeches te geven. Hij gebruikt echter bewust dubbelzinnig en vaag taalgebruik om mensen de mogelijkheid te geven hun eigen versie te creëren. Zie zijn speech van 6 januari.

Massa bijeenkomsten: Trump genoot van zijn beroemde rally’s. Hij werd bejubeld en het bevestigde zijn geloofwaardigheid als leider. Grote bijeenkomsten zorgen er ook voor dat het rationele denkproces meer wordt uitgeschakeld. Door het publiek uren te laten wachten en gebruik te maken van muziek, komt het in een bepaalde stemming, waarin het bereid is sneller met de suggestie mee te gaan.

De-humaniserende termen: ‘SleepyCreepy’ Joe Biden, ‘Rocketman’ Kim Jong-un, ‘Mini’ Mike Bloomberg, ‘Crooked’ Hillary Clinton. Trump geeft zijn tegenstanders steevast een bijnaam, waarmee hij beelden en gevoelens oproept. Op die manier beïnvloedt hij hoe anderen naar de werkelijkheid kijken. En meestal is dat niet positief. Hij maakt karikaturen van zijn tegenstanders. Volgens cognitieve wetenschappers heeft de manier waarop we spreken uiteindelijk ook invloed op de manier waarop we handelen. Simpel gezegd: als je maar vaak genoeg slecht spreekt over iemand, ga je diegene ook zo behandelen.

Emotioneel beladen taal: We kennen allemaal de parodie van The Netherlands second! van Arjen Lubach op Trump zijn verkiezingsoverwinning in 2016. Dat was niet voor niets. Trump gebruikt voortdurend emotioneel beladen woorden om zijn verhaal – en daarmee ons onderbewuste – kleur en lading te geven. Een kleine selectie uit de ruim honderd woorden die hij gebruikt in zijn voordeel tijdens de speech voor Onafhankelijkheidsdag in 2020: appreciation, inspiring, legendary, tiresly, gratefull, legacies, achievements, eternal, tribute. Tegenover de woorden die hij gebruikt over de andere kant: danger, threatens, merciless, wipe out, erase, indoctrinate, angry, tear down, deface, weapons, shaming, demanding, attack.

Afleiding: Four Seasons Landscaping. Ken je het nog? De louche parkeerplaats waar Trump zijn advocaat de eerste persconferentie houdt over de vermeende verkiezingsfraude? De locatie ging de wereld over als een merkwaardige blunder. Maar was het wel zo dom? Trump zijn strategie is verwarring zaaien. Zo zorgt hij er voor dat de aandacht van het echte onderwerp wordt afgeleid. Hetzelfde deed hij met de vele vreemde ‘spelfouten’ in zijn tweets over serieuze aangelegenheden; zoals Shoebiz, Smocking, Rupublican en zelfs de naam van zijn eigen vrouw Melanie. Over het onderwerp had niemand het meer, maar de spelfouten gingen de wereld over.

Geloofwaardigheid: Hij creëert continu conflicten – fake news, Antifa, buitenlandse inmenging – en doet een beroep op onze machteloosheid, om zichzelf vervolgens als dé redder op te werpen. Daarbij benadrukt hij zijn ‘geweldige prestaties’ en hoe ‘geweldig’ anderen (deskundigen) zijn aanpak of optreden vinden. Wie die anderen zijn, wordt trouwens bijna nooit duidelijk. Hij voedt zijn geloofwaardigheid als leider (ethos). Hierdoor ontstaat een heilig geloof in de persoon, waardoor logische argumenten steeds minder belangrijk worden.

Ook in Nederland kennen we natuurlijk genoeg voorbeelden van beïnvloeding. Zoals de afleidingsmanoeuvres van Baudet, die zijn vizier richtte op de media met beschuldigingen over ‘trial by media’, na beschuldigingen aan zijn partij. Of de framing van de ‘intelligente lockdown’ door Rutte, alsof een lockdown dan minder vervelend zou zijn.

Speelbal Sprekers zoals Trump doen een beroep op ons onbewuste brein. Het deel van ons brein dat uiteindelijk verantwoordelijk is voor het nemen van onze beslissingen. Het gevaar is dat we een speelbal worden van de spreker, die suggesties in ons hoofd ‘plant’ zonder dat we het door hebben. Of zoals Kleinpaste het zei: we worden ‘nuttige sukkels’. De enige manier waarop we dat kunnen voorkomen, is door ons bewust te zijn van de manier waarop beïnvloeding werkt.

Retoricawijs Geef jongeren op school weer retorica als schoolvak. Maak ze, in navolging van mediawijs, retoricawijs. Lang geleden werd een opleiding tot redenaar niet alleen gezien om een welsprekende redenaar te worden, maar vooral ook een verstandig mens. Het behoorde tot de top van het hoger onderwijs en was een belangrijke vaardigheid in de democratie. ‘Goed spreken’ was in de hoge kringen gelijk aan ‘ontwikkeld zijn’ en voor velen zelfs ‘goed zijn’.

Het belangrijkste is vooral dat we weer weten hoe retorica werkt. Hoe meer je begrijpt van de retorische technieken, hoe meer je de baas wordt van je eigen reactie op wat er om je heen gebeurt. Het beste wapen tegen de opruier is niet om te weten wat hij zegt, maar om je bewust te zijn hoe en waarom hij het zegt.