Meer vrome prietpraat please!

De Londense rellen zijn een uitgelezen fenomeen om op ideologische wijze te duiden. Ter linkerzijde wordt er verontwaardigd gewezen op de grote armoede en hoge jeugdwerkloosheid in de probleemwijken. Maar kan de sanering van de verzorgingsstaat de totale a-moraliteit van de relschoppers verklaren? Verbazingwekkend genoeg deed zelfs de dochter van een miljonair mee. Hoewel ze had gestudeerd aan een van de duurste middelbare scholen van het land, en een tennisbaan in haar tuin had, werd ze opgepakt met 5.500 euro aan telefoons, tv’s, sigaretten en alcohol in haar achterbak. Conservatieven leggen daarom liever de schuld bij de ouders en de verziekte familiestructuren. David Cameron wist het zeker: ‘this is not about poverty, it’s about culture.’

Welke verklaring ook werd gegeven, bij de meeste commentators overheerst de wens tot harde repressie. Zelfs het hoofdredactioneel commentaar van NRC Handelsblad stelde dat het geen moment was voor ‘al te vrome analyses’. In een vlijmscherpe reactie schreef de socioloog Willem Schinkel: “Het lijkt soms wel alsof we geen puf meer hebben voor achtergronden, voor analyse, voor perspectieven op de complexiteit van het samenleven.”

Toch gaat massaal geweld altijd over structurele omstandigheden. Als we op de lange termijn iets willen veranderen zullen we onze beste ‘vrome analyses’ uit de kast moeten halen. De vroomste oplossing die ik ken werd in de jaren tachtig ontwikkeld door de criminoloog George Kelling. Hij noemde het de Broken Windows Theory. Zijn idee was eenvoudig: criminaliteit is een product van omgevingsfactoren, ook als die factoren onbelangrijk lijken. Vieze buurten en gebroken ramen creëren een gevoel van onveiligheid en lokken criminaliteit uit. Kelling pleitte er dan ook voor om het probleem bij de wortel aan te pakken: hang geen camera op, maar veeg de straat schoon en repareer de kapotte ramen.

Een absurde theorie, nietwaar? Waarom zou je de straat gaan vegen als er moordenaars loslopen? Hoe merkwaardig dit ook klinkt, Kelling groeide uit tot een van de beste misdaadbestrijders in de geschiedenis. Nadat op zijn advies de New York City Transit Authority de oorlog verklaarde aan graffiti en zwartrijders kwam de misdaadepidemie ten einde.

De krachtigste bevestiging heeft de Broken Windows Theory gekregen door onderzoek van Kees Keizer aan de Universiteit van Groningen, een paar jaar terug. Keizer kwam tot dezelfde conclusies als Kelling: graffiti en rommel zorgen voor meer verkeersovertredingen, meer diefstal en erger. Het aantal mensen dat een envelop met geld steelt verdubbelt als er rotzooi in de omgeving ligt. Gelukkig werkt het ook andersom. Een van Keizers wonderlijke bevindingen was dat straatvegers de hulpvaardigheid van mensen verhogen. Het aantal mensen dat hulp biedt aan iemand die zijn boodschappen heeft laten vallen verdubbelt als zij daarvóór iemand de stoep hebben zien vegen.

Dat strookt niet met onze intuïtie. We zien de wereld liever in zwart-wit termen: er zijn goedzakken en slechteriken. Natuurlijk hebben sommigen mensen een hart van goud en zijn anderen onverbeterlijke raddraaiers. Maar de meesten van ons zijn door en door grijs. Orde en respect zijn voor de meerderheid minstens zo besmettelijk als chaos en geweld.

Vaak gaan we er automatisch vanuit dat moraliteit alleen wordt bepaald door ons karakter en onze opvoeding. Niets is minder waar. De invloed van context op de morele kwaliteit van onze handelingen is immens. De gemeentelijke reinigingsdienst is daarom een essentieel onderdeel van iedere effectieve misdaadbestrijding. Maar Keizer redeneert verder dat de straat beter overdag kan worden schoongemaakt dan ’s ochtends. Als de straatvegers hun werk doen voor dag en dauw, als niemand ze ziet, dan gaat een deel van het Broken Windows -effect verloren.

Misschien maken camera’s, identiteitscontroles en regelmatige surveillances een buurt juist wel onveiliger. Ze wijzen ons op wat er allemaal mis kan gaan, niet op hoe we elkaar kunnen helpen. Als ik deze conclusie aan het begin van dit stukje had vermeld dan had u mij waarschijnlijk een vrome dromer gevonden. De Broken Windows Theory laat echter zien dat we een grote behoefte aan vrome oplossingen hebben.

En dan zien we opeens een duidelijke correlatie: de Londense rellen vonden plaats in slecht onderhouden en slecht schoongemaakte wijken. Juist daarom is het zo mooi dat, voordat David Cameron ook maar de kans had om de rellen te veroordelen, de #riotcleanup teams zich al via Twitter hadden georganiseerd. Het schoonmaken was minstens zo besmettelijk als de rellen en de plunderingen. Deze Engelsen hadden het begrepen: het was cruciaal om de straten zo snel mogelijk weer aan kant te krijgen. Zoals iedere epidemie moest het geweld worden ingedamd met hygiëne.

Heb ik hiermee de ultieme oorzaak van de jongerenrellen onthuld? Natuurlijk niet, ik zou niet durven. Het gaat mij niet om de exacte oorzaken van het Londense geweld – daar zullen de deskundigen het nog wel even over oneens zijn. Het gaat me hier om het belang van achtergrondfactoren en, nog veel belangrijker, dat we deze betrekkelijk eenvoudig kunnen beïnvloeden. Dat is een taak van politici maar evengoed van onszelf, als verantwoordelijke en betrokken burgers. Als dat vrome prietpraat is, dan hebben we daar nog veel meer van nodig.