Mensenrechten zijn basisrechten

Ik weet niet precies op welk moment, maar ergens de afgelopen dagen bekroop me een wrevel, een gevoel dat er iets niet klopte. Hoe meer eerbetoon en ontroering, hoe groter mijn vraag werd. En dat kwam samen in de vraag: als echt iedereen Mandela als een voorbeeld ziet, waarom wordt er zo weinig in die geest gehandeld?

Bas Heijne schreef er al over in het NRC. “Mandela dankt zijn heiligenstatus aan het feit dat hij van zijn humanisme werkelijk politiek heeft gemaakt. Maar wie eerlijk is, moet erkennen dat in Nederland een heftige reactie aan de gang is tegen alles waar hij voor staat”. Als illustratie citeerde hij VNO-voorzitter Wientjes die vorige week zei dat mensenrechten niet onze handelsrelaties in gevaar moeten brengen. En dat dit soort dingen worden gezegd is zeker niet voor het eerst. Er is iets raars met het spreken over mensenrechten in het huidige Nederlandse klimaat. Het wordt door Wientjes en anderen geduid als iets van opgeheven vingertjes en dominees. Met deze twee aanduidingen wordt het meteen geladen als iets negatiefs, iets dat niet is waar het werkelijk om gaat. Of er worden, zoals dinsdag in de Volkskrant, uitspraken gedaan dat de mensenrechten niet toereikend zijn om de problemen op te lossen. Eerst handel, dan mensenrechten lijkt voor velen het devies. Maar waar gaat dit eigenlijk over?

Mensenrechten gaan over de basisrechten van mensen, die liggen vast in het Handvest van VN. Ze zijn uitgewerkt in verdragen, wereldwijde afspraken. Als je die secundair verklaart dan verklaar je mensen secundair, dan is jouw inkomen belangrijker dan het leven van vele kwetsbare mensen.

Niet alleen voor regeringsdelegaties 
Maar het gaat over nog meer. Opkomen voor mensenrechten is niet voorbehouden aan regeringsdelegaties. Wereldwijd zijn er duizenden mensen en organisaties die, net als Mandela dat deed, strijden voor rechtvaardigheid tegen discriminatie, tegen armoede wat een uitwas is van onrecht. Mensen die hun mond open doen hoewel het gevaarlijk is, die in de gevangenis belanden omdat ze opkomen voor wat kwetsbaar is. Mensen die wellicht minder beroemd en minder aansprekend zijn dan Mandela, maar gedreven door dezelfde drang naar rechtvaardigheid. Hoe meer we gaan focussen op handel als vehicle voor ontwikkeling, des te meer dreigt het gevaar dat er minder ruimte komt voor het ondersteunen van dit soort organisaties. En het zijn juist deze organisaties die datgene doen wat je door middel van handel nooit kunt bereiken. Opkomen voor de rechten van vrouwen, kinderen, LHBT, landlozen, Roma, de lijst is eindeloos lang.

Ook Mandela had nooit kunnen doen wat hij deed zonder dit soort organisaties. In Nederland zijn initiatieven om mensenrechten en bedrijfsleven te koppelen. Maar het gevaar loert dat er dan een selectie wordt gemaakt in mensenrechten, dat het accent komt op de Ruggie principles (mensenrechten en bedrijfsleven) en dan is het al moeilijk genoeg. Wat daar buiten valt, wat niet met economie op te lossen is: discriminatie, onderdrukking, uitgesloten worden op basis van geslacht, huidskleur, seksuele voorkeur of wat dan ook. Dat wie niet meedoet in de economische processen er eerder op achteruit gaat. Dat de meest kwetsbaren, de meest uitgeslotenen, nog verder worden uitgesloten.

Een ware leider dient
 Mandela was duidelijk: armoede is een rechtvaardigheidsprobleem, onderwijs is de basis voor iedereen, en een ware leider dient. Zelfs met gevaar voor eigen leven. In het adagium van ‘niet over mensenrechten praten om de handel niet in gevaar te brengen’ hoor ik van die geest niets terug. Als het vervlechten van hulp en handel betekent dat de tegenstemmen in de samenleving hun ondersteuning verliezen, zowel op internationaal politiek niveau als op operationeel niveau, dan zijn we het niet waard Mandela te roemen als voorbeeld. Dan sussen we ons geweten door adoratie voor een uitzonderlijk mens, en gaan over tot de orde van de dag.

En dat is nou precies wat Nelson Mandela niet deed.

Moge zijn geest ons niet alleen inspireren, maar uitdagen. Moge we niet alleen erkennen hoe groots hij was maar ook proberen iets van die grootsheid te bereiken. Als we hem maken tot icoon en onbereikbaar voorbeeld, dan gaat zijn boodschap van verzoening en rechtvaardigheid  ten onder in adoratie die uiteindelijk betekenisloos is.

Dit artikel verscheen op het ICCO-weblog van Elise Kant