Michael Cimino: triomf en tragedie

“Qualis artifex pereo!” – Nero Was Michael Cimino een genie, een gek of een blaaskaak? Waarschijnlijk een beetje van alle drie. Dat is de beste verklaring voor de carrière van Cimino, wiens overlijden op 77-jarige leeftijd zaterdag bekend werd gemaakt. Zijn bliksemsnelle opkomst en ondergang behoren tot een van de meest groteske en tragische uit de filmgeschiedenis en is minstens zo interessant als zijn films zelf.

The Deer Hunter Na in New York carrière te hebben gemaakt als reclamefilmer, trok Michael Cimino in de jaren zeventig naar Hollywood om het te maken als scenarist en regisseur. Hij schreef mee aan de scrips van Magnum Force en Silent Running en maakte een sterk debuut met de misdaadfilm Thunderbolt and Lightfoot, met Clint Eastwood als ster en producent.

Zijn tweede film, The Deer Hunter, geproduceerd door het Britse EMI, werd zijn meesterwerk: een drie uur durende epos over drie fabrieksarbeiders uit Pennsylvania voor, tijdens en na hun dienst in de Vietnamoorlog. Eén sneuvelt, één raakt verminkt en de derde overleeft maar kan de oorlog nooit meer achter zich laten. The Deer Hunter was een van de eerste Amerikaanse films over Vietnam en werd geroemd vanwege zijn serene tempo, oog voor detail en suggestie van poëzie. Cimino wist de levens van arbeidersjongens levendig en waardig te verbeelden en eindige met een finale die schitterende van beheerste, hartverscheurende emotie.

Kritiek was er ook op The Deer Hunter. De Amerikaanse soldaten in Vietnam werden afgebeeld als louter slachtoffers en de Vietnamezen als sadisten die hun krijgsgevangenen dwingen tot het spelen van Russisch roulette, wellicht een krachtig metafoor, maar volkomen verzonnen. Het hielp niet dat Cimino volhield dat deze scènes waren gebaseerd op historische feite, terwijl gezaghebbende Vietnam-experts ontkennen dat dit soort praktijken ooit hebben plaatsgevonden.

Omdat The Deer Hunter geen politieke uitspraken deed, konden zowel conservatieve als liberale Amerikanen zich er in vinden. De film werd een respectabel succes in de bioscopen en won vijf Oscars, waaronder Beste Film en Beste Regie. Cimino gold in een klap als de nieuwe koning van de Amerikaanse cinema. Dit gaf hem de kans om Heaven’s Gate te maken, een film die zijn plekje in de filmgeschiedenis zou garanderen, zij het niet op de manier die hij had gehoopt.

Heaven’s Gate De western Heaven’s Gate, over een conflict tussen rijke landeigenaren en Slavische migranten eind 19e eeuw, werd geproduceerd door United Artists, die bekend stond als de Hollywoodstudio van de kwaliteitscinema. Eind jaren zeventig was er echter interne onrust binnen het bedrijf nadat de top met slaande deuren was vertrokken. Met Heaven’s Gate van het wonderkind Cimino hoopten de onervaren nieuwe directeuren de reputatie van United Artists te rehabiliteren. Binnen de kortste keren liep de productie volkomen uit de klauwen.

Op een afgezonderde set in het onherbergzame Montana ging de perfectionist Cimino zijn eigen gang, zonder zich te bekommeren om planning of geld. Hij deed er uren over om shots uit te lichten, liet takes tientallen malen overdoen en liet gigantische sets bouwen en weer afbreken als ze hem niet bevielen. Pogingen van United Artists om de productie onder controle te krijgen werden bot afgeweerd en binnen no time steeg het budget van $12,5 miljoen naar het voor die tijd astronomische $44 miljoen.

De film die het opleverde was bijna vier uur lang. Bij de release in 1980 werd Heaven’s Gate afgekraakt door de gretige critici, die het heerlijk vonden de regisseur die ze kort geleden nog de hemel in hadden geprezen nu weer van zijn voetstuk te stoten. Na een rampzalige eerste week werd besloten de film uit roulatie te halen en in te korten. Tot de mythologie is gaan behoren dat de studio dit deed, tegen de zin van Cimino. Dit is altijd ontkend door alle betrokkenen, inclusief Cimino zelf. Het mocht niet baten. De versie van 150 minuten die enkele maanden later werd uitgebracht flopte en nog erger, zorgde voor het faillissement van United Artists.

Herwaardering Na de ramp van Heaven’s Gate was Cimino plotseling niet meer een ster maar een lachertje. Hij kwam dit nooit meer te boven. Bij maakte nog vijf films, die het opmerken nauwelijks waard waren en verdween uiteindelijk geruisloos in de coulisse. Hij schreef enkele boeken, deed tevergeefs pogingen tot een comeback, maar leefde voornamelijk als een kluizenaar en werd op den duur volkomen onherkenbaar door cosmetische ingrepen.

De afgelopen jaren mocht Cimino nog meemaken dat Heaven’s Gate enigszins werd gerehabiliteerd. De film wordt hier en daar in zijn volledige lengte vertoond. Cimino liet zich weer zien en genoot er zichtbaar van. Enkele revisionisten beweren inmiddels dat Heaven’s Gate een onbegrepen meesterwerk is. De negatieve reacties uit 1980 zouden vooral het resultaat zijn van de tijdsgeest. Het klopt dat er destijds onder de critici een zekere massahysterie was ontstaan gericht tegen Cimino, maar maakt dit Heaven’s Gate een betere film?

Ik heb Heaven’s Gate meerdere malen gezien, met alle goede wil in de wereld, en de film werkt niet. Het beste wat je er van kunt zeggen is dat het een briljante mislukking is. Ieder shot ziet er prachtig uit, er is aandacht voor het kleinste detail en je moet respect hebben voor een regisseur die zo radicaal zijn eigen visie volgt, maar het lukt Cimino nooit om interesse op te wekken in het verhaal en de personages. En vier uur lang is lang om je niet te interesseren.

Deze herwaardering van Heaven’s Gate lijkt net zo zeer het resultaat van de tijdsgeest als de verguizing toentertijd. Wij zien er iets in wat die Filistijnen toen niet zagen. Dat is een plezierige claim om te mogen maken voor iemand die zichzelf graag ziet als erudiets filmliefhebber. Ook de maxime dat Directors Cuts per definitie een verbetering zijn, draagt bij aan de herwaardering.

Fantast Hoe is de triomf en tragedie van Michael Cimino’s carrière te verklaren? Hoe kan zo veel talent, zo veel ambitie met zo veel kansen zichzelf zo volkomen ten gronden richten en er nooit meer overheen komen? Ik wil als bescheiden blogger een suggestie opperen.

Cimino was een onmiskenbare fantast. Zijn hele carrière gaf hij valse, half kloppende, verdraaide en overdreven informatie over zijn leeftijd, academische titels en zijn ervaringen als filmmaker. Ook loog hij dat The Deer Hunter grotendeels was gebaseerd op zijn eigen ervaring bij de Groene Baretten in Vietnam, waarschijnlijk om de film wat street credit te geven. In werkelijkheid was zijn militaire ervaring beperkt tot een half jaar bij de reserves.

Zoals wel vaker bij fantasten is het moeilijk om vast te stellen wat Cimino zelf wel of niet geloofden. Zo beweerde Cimino altijd graag dat hij persoonlijk verantwoordelijk was voor het script, de montage en het camerawerk van The Deer Hunter. Personen die hiervoor op de credits stonden vermeld, kraakte hij graag af in grove bewoordingen. Bewijs om zijn beweringen te staven ontbreekt. Mijn indruk is dat Cimino iemand was die zijn eigen propaganda was gaan geloven. Hij en niemand anders was het genie die zijn film groot maakten.

Fatal flaw Dit soort hoogmoed vraagt het om ten val ten komen en zo ging het bij Heaven’s Gate. In plaats van door kritische medewerkers werd hij omringd door ja-knikkers, die hem nooit tegenspraken. Nooit kreeg hij te horen dat zijn scenario moest worden aangescherpt. In plaats van een sterke producer die dwingt tot het doorhakken van en voort te maken, kreeg hij de vrije hand van zwakke studiohoofden. Volledige artistieke en financiële vrijheid is niet altijd goed, ook niet voor de grootste talenten. Scherpe feedback en gezonde druk van tijd en financiën, zorgen vaak voor de beste creatieve beslissingen.

Cimino zorgde voor omstandigheden die niet het beste in hem naar boven haalden en dat maakte Heaven’s Gate tot de vadsige, overbeladen en saaie film die het is geworden. Onthullend zijn de woorden van The Deer Hunter-producent Michael Deeley: “Cimino was selfish. … Selfishness, in itself, is not necessarily a flaw in a director, unless it swells into ruthless self-indulgence combined with a total disregard for the terms in which the production has been set.”

Zo beschouwd gaat er met Cimino een tragisch figuur van ons heen. Een man met uitzonderlijke capaciteiten, die ten gronde ging door het noodlot maar vooral zijn eigen fatal flaw.